عده چیست؟ از دیرباز در تمامی جوامع تشکیل خانواده، کاری مقدس و شایسته بوده است؛ خانواده‌ای که با ازدواج و قبول وظایف و مسئولیت‌ها بین زن و مردی متعهد آغاز، و با آمدن فرزندان بنیان آن قوی و مستحکم‌تر می‌شود. پیامبر خاتم (ص) می‌فرماید: «اذا تزوج الرجل احرز نصف دینه» هر کس ازدواج کند، نیمی از دین خود را حفظ کرده است. این پیوند زناشویی به ازدواج دائم و موقت (یا نکاح موقت یا منقطع که در هنگام عقد طرفین مدت زمانی را برای زناشویی مشخص می‌کنند که با اتمام آن، مرد و زن به هم نامحرم می‌شوند) تقسیم می‌شود. این ازدواج گاهی با مشکلاتی دست‌وپنجه نرم می‌کند. اینکه این مشکلات چه هستند و علت آنها چیست و چه تأثیراتی به دنبال خود دارند، از تخصص و بحث ما خارج است و پاسخ این سؤالات را باید از جامعه‌شناسان جویا شد. گاهی این مشکلات با مشورت کردن با دیگران و گذشت طرفین، پایان می‌یابد اما مواردی نیز به غیر از جدایی و طلاق راه‌حل سومی ندارد. در این راستا پیامبر (ص) می‌فرماید: «أبغض الحلال الی الله الطلاق»؛منفورترین حلال نزد خداوند، طلاق است. همچنین در برخی مواقع، حوادث طبیعی مانند مرگ، این جدایی را به همراه دارد. این جدایی و از هم پاشیدگی برای بانوان گرامی، مسائلی را در پی دارد که در ادامه به آنها می‌پردازیم.
اجرای صیغه‌ی طلاق برای ازدواج دائم معنا پیدا می‌کند. اما ازدواج موقت به دو صورت منحل می‌شود؛ حالت اول با اتمام مدت زمانی است که طرفین در هنگام عقد با آن توافق کرده‌اند و حالت دوم صورتی است که شوهر پس از مدتی، باقیمانده‌ی زمان توافق شده را به زنش ببخشد یا در اصطلاح حقوقی بذل مدت کند. برای اینکه بهتر متوجه مفهوم عده شویم باید اشاره‌ای نیز به اصطلاح فسخ نکاح کنیم که یکی دیگر از موارد انحلال نکاح به حساب می‌آید. در ازدواج دائم به وجود آمدن مواردی ممکن است به زن یا شوهر حق فسخ کردن نکاح (نه طلاق) را بدهد؛ به طور مثال جنون یا دیوانگی در هریک از طرفین می‌تواند به طرف مقابل اختیار برهم‌زدن نکاح را بدهد. فسخ در صورتی صحیحا انجام می‌پذیرد که بعد از ایجاد موارد معین شده در قانون و اطلاع از آن، فوری انجام پذیرد و اگر کسی که این حق را دارد، فورا آن را اجرا نکند، اختیار او از بین می‌رود.
برای احترام به بنیان مقدس خانواده و اجتناب از اختلاط نسل، اسلام صلاح می‌داند که زنان مدت زمانی را بعد از انحلال نکاح به تنهایی بگذرانند و اجازه‌ی ازدواج کردن با شخص دیگری را نداشته باشند. این مدت زمان تعیین شده را عده گویند که به سه نوع تقسیم می‌شود:
- عده‌ی طلاق؛
- عده‌ی فسخ نکاح؛
- عده‌ی وفات.
مدت زمان عده‌ی طلاق برابر با سه دفعه پاکیزگی یا سه طهر است. به عبارت دیگر اگر زنی که باردار نباشد، چند روز بعد از اجرای صیغه‌ی طلاق عادت ماهیانه شود و سپس پاک شود (پاکی اول)، دوباره عادت ماهیانه شود و پاک شود (پاکی دوم) و برای بار سوم عادت ماهیانه شود و پاک شود (پاکی سوم)، پایان این پاکی که مصادف می‌شود با شروع عادت ماهیانه‌ی چهارم، عده‌ی طلاق برای این زن تمام و مجوز ازدواج برای ایشان صادر می‌شود (اما اگر فاصله طلاق و عادت ماهیانه‌ی اول زیاد باشد، همان مدت پاکی یا طهر اول، عده‌ی طلاق محسوب می‌شود). حال اگر آن زن در هنگام بارداری طلاق داده شود، عده‌اش را باید تا زمان وضع حمل نگه دارد؛ خواه کمتر از سه پاکی شود و خواه بیشتر. ولی اگر زنی با اینکه به سن یائسگی نرسیده باشد، عادت زنانگی نبیند، در این حالت باید سه ماه عده نگه دارد.
مدت زمان نگهداشتن عده در فسخ نکاح و بخشش مدت باقیمانده در ازدواج موقت یا انقضای مدت آن در زنی که باردار نباشد، دو پاکی یا دو طهر است (به همان صورت که در بالا توضیح داده شد). مگر اینکه با وجود اینکه به سن یائسگی نرسیده باشد، عادت ماهیانه نشود که در این صورت، عده‌ی ایشان چهل و پنج روز است. ولی در مواردی که زن باردار باشد، عده تا وضع حمل (زایمان) باید به طول بینجامد.
عده‌ی وفات در نکاح دائم یا نکاح موقت تفاوتی نداشته و در هر حال چهار ماه و ده روز است. در صورتی که زن باردار باشد، دو حالت قابل تصور است؛ حالت اول اگر از زمان وفات تا وضع حمل بیشتر از چهار ماه و ده روز بگذرد، عده‌ی وفات را باید تا چهار ماه و ده روز نگه داشت. حالت دوم این است که از زمان وفات تا وضع حمل کمتر از چهار ماه و ده روز باشد، در این مورد زن باید همان چهار ماه و ده روز را به‌عنوان عده نگه دارد و سپس می‌تواند ازدواج کند.
اگر بین زن و شوهر نزدیکی صورت نگرفته باشد نیازی به نگهداشتن عده نیست و همچنین زن یائسه در صورت طلاق و فسخ نکاح، عده ندارد اما عده‌ی وفات در هر حال باید به اتمام برسد. نکته‌ی دیگر اینکه اگر شوهری غایب مفقودالاثر شود و زن بتواند توسط دادگاه خود را طلاق بدهد، از زمان طلاق باید عده‌ی وفات یعنی چهار ماه و ده روز را نگه دارد. همچنین اگر فردی اشتباها با کسی نزدیکی کند، بعد از آن باید عده‌ی وفات طلاق نگه دارد.
در پایان هرکس زنی را که در عده‌ی طلاق، فسخ نکاح یا وفات است، با اطلاع به عده و حرام بودن ازدواج در این مدت، برای خود عقد کند، آن عقد باطل است و آن زن برای آن شخص حرام ابدی می‌شود.
