شمشیر دو لبه‌ای به نام وی‌چت؛ چگونه ابزار نظارتی محبوب چین، مایه نگرانی دولت شده است؟

تنسنت و وی‌چت چگونه به وجود آمدند؟

آقای ما در سال 1971 در خلال انقلاب فرهنگی به دنیا آمد، دوره‌ای پرتلاطم که به نسلی از مردم یاد داد تا با احتیاط به سراغ سیاست بروند. پونی ما هواتنگ 13 ساله بود که پدرش به عنوان عضوی از حزب کمونیست در یک شرکت دولتی بندری در شنژن استخدام شد. ما هواتنگ در دوران مدرسه ساکت و خوش‌رفتار بود و به ندرت توجه بقیه را به خود جلب می‌کرد. او مهارت بالایی در ریاضیات داشت و عاشق تلسکوپ‌ها بود.

آقای ما در آزمون ورودی دانشگاه امتیاز 739 از 900 را دریافت کرد تا برای حضور در دانشگاه سینگهوا یا دانشگاه پکینگ واجد شرایط شود. اما در سال 1989، یعنی یک سال قبل از ورود او به دانشگاه، اتفاق مهمی افتاد. هزاران دانشجو به خیابان‌های پکن رفتند و در میدان تیان‌آنمن درخواست دموکراسی کردند. وقتی تانک‌ها وارد صحنه شدند و تصویر مشهور مردی که مقابل آن‌ها ایستاده بود، گرفته شد، والدین آقای ما تصمیم گرفتند پسرشان را نزدیک خانه نگه دارند. در نتیجه، وی به دانشگاه شنژن رفت که رشته نجوم نداشت، بنابراین وارد رشته علوم کامپیوتر شد.

پونی ما هواتنگ در سال 1998 شرکت تنسنت را با بودجه 60 هزار دلاری تاسیس کرد. او و هم‌موسسان این شرکت هنوز شغل‌های دیگری داشتند و در سال نخست فعالیتشان می‌شد نام مادر ما را به عنوان مالک و رئیس هیئت مدیره تنسنت دید. نرم‌افزار چت از همان ابتدا یکی از محصولات اصلی کمپانی بود. اولین محصول آن‌ها که به موفقیت رسید QQ بود که با الهام از ICQ، برنامه محبوبی از اواخر دهه 1990 ساخته شد.

نرم‌افزار QQ در اواخر سال 2010 سهم بزرگی از شبکه‌های اجتماعی و سرویس‌های پیام‌رسان چینی را در اختیار داشت اما هنوز در پلتفرم موبایل حاضر نبود. آقای ما که همان زمان میلیاردر و در سطح کشور مشهور شده بود، نگران بود که امپراتوری‌اش آسیب‌پذیر باشد. سه تیم در داخل تنسنت مسئول کار روی پیام‌رسانی برای موبایل شدند. یکی از این تیم‌ها تحت هدایت «الن ژانگ» قرار داشت که یک شب دیرهنگام از آقای ما خواست به او اجازه دهد یک شبکه اجتماعی مخصوص گوشی‌های هوشمند بسازد. ما که اغلب تا ساعت 4 بامداد بیدار می‌ماند، با این پیشنهاد موافقت کرد.

وی‌چت در ماه ژانویه 2011 به وجود آمد. ما در آن زمان گفته بود: «موضوع مرگ و زندگی بود. سرعت تعیین می‌کرد که شرکت ما می‌تواند زنده بماند یا نه.» این برنامه در ابتدا مشکلات زیادی داشت. توسعه‌دهندگان چینی هنوز نفهمیده بودند که چطور باید کیبورد چینی را روی صفحات کوچک موبایل‌ها ارائه کنند. بنابراین نوشتن متن کار راحتی نبود.

به همین منظور ما و ژانگ از نرم‌افزار دیگری به نام TalkBox الهام گرفتند که به جای تایپ کردن به کاربران اجازه می‌داد پیام‌های کوتاه صوتی بفرستند. با عرضه این قابلیت در وی‌چت، فرآیند رشد TalkBox متوقف شد و اپلیکیشن تنسنت جای آن را گرفت.

در همین بازه زمانی، آقای ما تصمیم مهمی گرفت تا پلتفرم‌های نرم‌افزاری و منابع تنسنت را به روی توسعه‌دهندگان خارج از شرکت باز کند. او گفت تنسنت باید شبیه یک ابزار کاربردی یا بخشی از زیرساخت اینترنت شود. آقای ما در نهایت در حدود 800 استارتاپ سرمایه‌گذاری کرد، به جای این که به رقابت با آن‌ها برود. تنسنت موتور جستجوی خود را به رقیبش Sogou داد تا در عوض سهامی در این کمپانی داشته باشد. تنسنت حالا در طول یک دهه به معادل دیجیتالی برق یا آب برای چینی‌ها تبدیل شده است.

ابزاری برای سانسور و سوءاستفاده از قدرت

وی‌چت حالا ابزارهای مهمی را به دولت پکن ارائه می‌کند. این اپلیکیشن به شدت سانسور می‌شود و به دقت تحت مراقبت مستقیم مقامات دولتی قرار دارد. اما تغییر قدرت در میان مسئولان چینی می‌تواند حتی در صورت تبعیت از دستورات، تنسنت را به خطر بیندازد.

در یک مورد مشخص، منابع آگاه که نخواسته‌اند نامشان فاش شود، می‌گویند «سان لیجون»، معاون سابق وزیر امنیت عمومی چین از تنسنت خواسته بود تا درباره یکی از سیاستمداران به او اطلاعات بدهد. سان در ماه سپتامبر از حزب کمونیست برکنار شد و واحد مبارزه با فساد پکن او را به سوءاستفاده از قدرت شخصی و باندبازی متهم کرد. اگرچه دولت هرگز به‌طور عمومی چیزی درباره تلاش‌های او برای کسب اطلاعات درباره دیگر سیاستمداران نگفت، اما منابع آگاه می‌گویند این اطلاعات در خلال تحقیقات فساد مشخص شد و انتقادات پکن از تنسنت را به دنبال داشت. سخنگوی تنسنت پذیرفته که یکی از کارمندان سابقش بابت اتهامات فساد شخصی تحت بازرسی قرار داشته، ولی هرگونه ارتباط با وی‌چت یا نسخه محلی آن یعنی Weixin را رد می‌کند.

منابع آگاه می‌گویند تنسنت یک بار دیگر زمانی دچار مشکل شد که پکن از وجود پروژه‌ای در این شرکت به منظور پیش‌بینی انتقال قدرت در میان سیاستمداران آگاه شد. ظاهرا این کمپانی از علم داده‌ها استفاده کرده بود تا پیش‌بینی کند که چه کسانی به پولیتبورو یا دایره سیاسی ویژه در حزب کمونیست ملحق می‌شوند. این سیستم پیش‌بینی هم که گفته می‌شود توسط همان کارمند قبلی در پرونده سان توسعه پیدا می‌کرد، هرگز کامل نشد. یک منبع آگاه می‌گوید آقای ما در این پروژه دخیل نبوده است.

با وقوع این اتفاقات در سال‌های 2019 و 2020، آقای ما دیگر در رویدادهای عمومی حاضر نشد. او به کنفرانس مهم هوش مصنوعی در شانگهای، جلسه کنگره ملی خلق و جشن سالانه تنسنت نرفت. به کارمندان شرکت گفته شده بود که آقای ما به خاطر درد مزمن کمر خانه‌نشین شده است (او قبلا مشکل دیسک کمر داشت). با این حال، منابع آگاه می‌گویند سیستم‌های نظارتی و پیش‌بینی انتقال قدرت زنگ خطر را در رده‌های بالای حزب کمونیست به صدا درآورده است. همه این اتفاقات باعث شد پکن تصمیم خود را بگیرد: افسار تنسنت باید بسته شود.

مسئولان پکن از بابت وی‌چت نگرانند؟

گستره واقعی قدرت تنسنت اوایل سال جاری میلادی مشخص شد؛ زمانی که با گسترش سویه امیکرون در شانگهای، وی‌چت به ابزاری برای محدود کردن حرکات مردم تبدیل شد. دولت به کاربران این اپلیکیشن کد رنگی می‌داد تا وضعیت سلامتی آن‌ها و تاریخچه رفت و آمدهایشان مشخص شود. شهروندان برای حضور در جامعه باید این کد سلامتی را ارائه می‌کردند.

دولت چین در موج جدید کرونا میلیون‌ها نفر را قرنطینه کرد و در مقیاسی دست به آزمایش‌گیری از مردم زد که از آغاز کرونا در سال 2020 بی‌سابقه بود. وی‌چت در همان زمان به پلتفرمی برای اعتراضات مجازی مردم تبدیل شد.

دولت برای کنترل مجدد محتواها دستور داد تا پلتفرم‌ها پست‌های منفی و منتقد به سیاست‌ها را حذف کنند. این مسئله خشم شهروندان شانگهای را بیشتر کرد. نتیجه‌ی همه این سرخوردگی‌ها موج بی‌بدیلی از اعتراضات عمومی بود که در ماه آوریل به وقوع پیوست.

مهم‌ترین لحظه در این رخدادها احتمالا مربوط به انتشار ویدیوی Voices of April بود، ویدیویی شش دقیقه‌ای که در دوره قرنطینه امیکرون در وی‌چت و سایر پلتفرم‌ها دست به دست شد. این ویدیو مونتاژی بود از صدای گریه‌های کودکی از به خاطر قرنطینه از والدینش جدا شده بود، شهروندانی که خواستار غذا بودند و التماس‌های پسری که برای پدر مریضش کمک درمانی می‌خواست.

این ویدیو به سرعت به عنوان یک ویدیوی ممنوعه معرفی و از این پلتفرم‌ها حذف شد، اما در همین فاصله میلیون‌ها نفر از شهروندان شانگهای و سایر شهرهای کشور نسخه‌هایی از آن را دیدند. مردم برای انتشار این ویدیو دست به اقدامات خلاقانه‌ای زدند تا سیستم‌های سانسور را دور بزنند. برخی‌ها ویدیو را وارونه کردند، و برخی ویدیوها و تصاویر دیگر را به آن چسباندند تا سیستم‌های سانسور را دور بزنند.

مدرکی دال بر حمایت تنسنت از این تظاهرات آنلاین وجود ندارد، اما عواقب این اتفاقات گریبان این شرکت را گرفته است. کمپانی آقای ما حالا دارد با فروش یا واگذاری سهام خود در بازار تجارت الکترونیک و گیمینگ کوچک‌تر می‌شود. دولت هم دستور داده تا تجارت مالی آن‌ها دستخوش تحولات اساسی شود. قیمت سهام این شرکت حالا به حدود نصف پارسال رسیده است.

پونی ما هواتنگ تاکنون از دچار شدن به سرنوشت همتایانش خودداری کرده است. «جک ما»، بنیان‌گذار هولدینگ Alibaba در سال 2019 وظایف مدیریتی خود را رها کرد و عملا ناپدید شد. رهبران JD.com، مالک تیک تاک و Pinduoduo هم سرنوشت مشابهی داشتند. به نظر می‌رسد که دوران چهره‌های سرشناس فناوری در چین به پایان رسیده است.

با این حال، با توجه به سخنرانی آقای ما در گردهمایی انتهای سال 2021 تنسنت، شاید بتوان دریافت که او چگونه هنوز در قدرت باقی مانده است. او با لحنی متواضعانه به کارمندانش گفت: «تنسنت یک شرکت زیرساخت-خدماتی نیست و هر لحظه می‌تواند با یک شرکت دیگر جایگزین شود.» او اضافه کرد که ماموریت این کمپانی باید خدمت به کشور و مردم باشد و مطمئن شود که در مسیر نادرست قدم نمی‌گذارد.