فرزندخواندگی به آن صورت که در برخی از کشورها مرسوم است در کشور ما به رسمیت شناخته نشده است، حقوق ایران نهاد دیگری به نام سرپرستی کودکان بی سرپرست دارد که بر اساس آن کودک با شرایطی وارد یک خانواده میشود؛ زیرا در کشور ما بر اثر عللی چون مرگ پدر و مادر یا نبود اقوامی که توانایی نگهداری و سرپرستی این کودکان را داشته باشند کودکانی بدون حامی و پشتیبان باقی میمانند که لازم است توسط مؤسسات دولتی یا غیردولتی مورد حمایت قرار گیرند. البته گاهی برخی از زوجین خواهان پذیرش این کودکان میشوند که بنابر قانون، شرایط حضانت کودکان بی سرپرست وضع شده است که در ادامه با آنها آشنا میشویم.
یک کودک زمانی میتواند فرد مفیدی برای جامعهی خود باشد که دوران کودکی و نوجوانی خود را در آغوش گرم خانواده و در کنار پدر و مادری بااخلاق و متعهد سپری کرده باشد، بنابراین کودکانی که به هر علت از نعمت داشتن پدر و مادر محروماند باید توسط دولت و در قالب مؤسسات دولتی مورد حمایت قرار بگیرند، هرچند که مؤسسات خیریهی خصوصی نیز در این راستا گام برمیدارند، اما هیچکدام از این مؤسسات برای یک کودک پدر و مادر نمیشود و جای خالی والدین را برای آنها پر نمیکند. به همین دلیل در بیشتر کشورها قوانینی در زمینهی فرزندخواندگی وضع شده است تا زوجینی که به هر دلیل از داشتن فرزند محروم هستند بتوانند قانونا سرپرستی این کودکان را برعهده بگیرند تا هم این کودکان معصوم دارای پدر و مادر شوند و هم این زوجین لذتِ داشتن یک فرزند را تجربه کنند؛ اما همانطور که گفتیم در نظام حقوقی ایران فرزندخواندگی وجود ندارد و آنچه با این نام خوانده میشود همان سرپرستی از کودکان بی سرپرست است.
چه کسانی میتوانند درخواست سرپرستی بدهند؟
مطابق با قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست اشخاص زیر میتوانند سرپرستی کودکان مشمول این قانون را بر عهده بگیرند:
- زن و شوهری که ۵ سال از تاریخ ازدواج آنها گذشته باشد و از این ازدواج صاحب فرزند نشده باشند، مشروط بر اینکه حداقل یکی از آنها بیش از ۳۰ سال سن داشته باشد؛ (چنانچه بنابر تشخیص سازمان پزشکی قانونی امکان بچهدار شدن زوجین وجود نداشته باشد، درخواستکنندگان از شرط مدت ۵ سال مستثنی خواهند بود.)
- زن و شوهر دارای فرزند مشروط بر اینکه حداقل یکی از آنها بیش از ۳۰ سال سن داشته باشد؛
- دختران و زنان بدون شوهر درصورتیکه حداقل ۳۰ سال سن داشته باشند، منحصرا حق سرپرستی دختران را خواهند داشت.
طبق قانون، اولویت در پذیرشِ سرپرستی کودکان به ترتیب با زن و شوهر فاقد فرزند، سپس با دختران و زنان بدون شوهر و فاقد فرزند، و درنهایت با زن و شوهر دارای فرزند است؛ و در مواردی که زن و شوهر درخواستکنندهی سرپرستی باشند، درخواست باید بهطور مشترک توسط آنها تنظیم و ارائه شود.
شرایط لازم برای اعطای سرپرستی
درخواستکنندگان سرپرستی طبق مادهی ۶ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بد سرپرست باید دارای شرایط زیر باشند:
۱. تقید به انجام واجبات و ترک محرمات؛ (بدین معنا که باید مقید به انجام دادن واجبات دینی نظیر نماز و روزه و ترک هر آنچه که در شرع مقدس اسلام حرام است باشند.)
۲. عدم محکومیت جزائی مؤثر با رعایت موارد مقرر در قانون مجازات اسلامی. شایان ذکر است که محکومیت مؤثر کیفری محکومیتی است که محکوم را بهتبعِ اجرای حکم بر اساس مادهی ۲۵ قانون مجازات اسلامی از حقوق اجتماعی محروم کند. برای مثال چنانچه شخصی به شلاق حدی محکوم گردد دو سال از حقوق اجتماعی خود محروم میشود، حقوق اجتماعی موردنظر قانونگذار در مادهی ۲۶ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ تصریح گردیده است که شامل مواردی نظیر عضویت در شورای نگهبان، مجمع تشخیص مصلحت نظام، یا هیئت دولت است؛
۳. تمکن مالی؛
۴. عدم حجر؛ طبق قانون مدنی ۳ دسته از اشخاص محجور محسوب میشوند: صغار، مجانین و اشخاص غیر رشید.
۵. سلامت جسمی و روانی لازم و توانایی عملی برای نگهداری و تربیت کودکان و نوجوانان تحت سرپرستی؛
۶. نداشتن اعتیاد به مواد مخدر، مواد روانگردان و الکل؛
۷. صلاحیت اخلاقی؛
۸. عدم ابتلا به بیماریهای واگیردار یا صعبالعلاج؛ (بیماری صعبالعلاج یعنی بیماریای که بهسختی درمان میشود)
۹. اعتقاد به یکی از ادیان مُصرح در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران؛ (۴ دین اسلام، کلیمی، زرتشتی و مسیحی ادیان مصرح در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران هستند)
مطابق مادهی ۱۴ قانون حمایت از کودکان بی سرپرست و بدسرپرست دادگاه در صورتی حکم سرپرستی صادر میکند که درخواستکنندهی سرپرستی بخشی از اموال یا حقوق خود را به کودک یا نوجوان تحت سرپرستی تملیک نماید (واگذار نماید). تشخیص نوع و میزان مال یا حقوق مزبور با دادگاه است. در مواردی که دادگاه تشخیص بدهد اخذ تضمین عینی از درخواستکننده ممکن یا به مصلحت نیست و سرپرستی کودک یا نوجوان نیز ضرورت داشته باشد، دستور اخذ تعهد کتبی به تملیک بخشی از حقوق یا درآمدِ سرپرست در آینده را صادر و پس از قبول درخواستکننده و انجام دستور، حکم سرپرستی را صادر میکند؛ و درصورتیکه دادگاه تشخیص دهد اعطای سرپرستی بدون اجرای مفاد این ماده به مصلحت کودک یا نوجوان است به صدور حکم سرپرستی اقدام میکند.
همچنین درخواستکنندهی منحصر یا درخواستکنندگان سرپرستی باید متعهد شوند که تمام هزینههای مربوط به نگهداری و تربیت و تحصیل افراد تحت سرپرستی را تأمین کنند. این حکم حتی پس از فوت سرپرستِ منحصر یا سرپرستان نیز تا تعیین سرپرست جدید، برای کودک یا نوجوان جاری است. به این منظور سرپرست منحصر یا سرپرستان موظفاند با نظر سازمان، خود را نزد یکی از شرکتهای بیمه به نفع کودک یا نوجوان تحت سرپرستی بیمهی عمر کنند و درصورتی که دادگاه تشخیص بدهد اعطای سرپرستی بدون اجرای مفاد این ماده به مصلحت کودک یا نوجوان است به صدور حکم سرپرستی اقدام میکند.
سپردن سرپرستیِ افرادِ موضوعِ این قانون در صورتی مجاز است که دارای یکی از شرایط زیر باشند:
الف. امکان شناختن هیچیک از پدر، مادر و جد پدری آنها وجود نداشته باشد؛
ب. افرادی که سرپرستی آنها بهموجب حکم مراجع صلاحیتدار به سازمان سپرده شده است و تا زمان دو سال از تاریخ سپردن آنها به سازمان، پدر یا مادر و یا جد پدری و وصی منصوب از سوی ولی قهری برای سرپرستی آنان مراجعه ننموده باشند؛
نکته: ولایت در لغت به معنای تسلط پیدا کردن است و در اصطلاح حقوقی قدرت و اختیاری است که برابر قانون به یک شخص صلاحیتدار برای ادارهی امور محجور واگذارشده است. ولایتی که به حکم قانون باشد ولایت قهری نامیده میشود و طبق قانون پدر و جد پدری بر اولاد تحت سرپرستی خود ولایت قهری دارند. هریک از پدر یا جد پدری میتوانند بعد از فوت دیگری برای اولاد خود که تحت سرپرستی آنهاست وصی تعیین کنند تا بعد از فوت خود در نگهداری و تربیت آنها مواظبت و اموال آنها را اداره کند.
ج. هیچیک از پدر، مادر و جد پدری آنان و وصی منصوب از سوی ولیِّ قهری، صلاحیت سرپرستی را نداشته باشند و به تشخیص دادگاه صالح این امر حتی با ضَمّ امین یا ناظر نیز حاصل نشود. (در برخی موارد که ولی یا قیم توانایی انجام دادن و پیگیری امور شخصِ تحت سرپرستیشان را ندارد، حاکم فردی امین را برای مساعدت یا نظارت بر کارهای آنها تعیین میکند. این اقدام حاکم را در اصطلاح «ضَمّ امین» میگویند)
آثار صدور حکم سرپرستی
۱. پس از صدور حکم قطعی سرپرستی، مفاد حکم از سوی دادگاه به ادارهی ثبت احوال و سازمان بهزیستی مربوط ابلاغ میشود. ادارهی ثبت احوال مکلف است نام خانوادگی کودک یا نوجوان تحت سرپرستی و همچنین مفاد حکم سرپرستی را در اسناد سجلی و شناسنامهی سرپرست یا زوجین سرپرست وارد کند. همچنین ادارهی ثبت احوال مکلف است شناسنامهی جدیدی برای کودک یا نوجوان تحت سرپرستی با درج نام و نام خانوادگی سرپرست یا زوجین سرپرست صادر و در قسمت توضیحات مفاد حکم سرپرستی و نام و نام خانوادگی والدین واقعی وی را در صورت مشخص بودن قید نماید.
۲. کودک یا نوجوان تحت سرپرستی میتواند بعد از رسیدن به سن هجده سالگی، صدور شناسنامهی جدیدی را برای خود با درج نام والدین واقعی در صورت معلوم بودن، یا نام خانوادگی موردنظر وی در صورت معلوم نبودن نام والدین واقعی، از ادارهی ثبت احوال درخواست نماید.
۳. صدور گذرنامه و خروج کودک یا نوجوانِ تحت سرپرستی از کشور، منوط به موافقت سرپرستِ منحصر یا سرپرستان و دادستان است. دادستان پس از جلب نظر کارشناسی سازمان بهزیستی با رعایت مصلحت تصمیمگیری خواهد کرد.