دزدی فقط از دیوار مردم بالارفتن نیست. این کار غیرقانونی و غیراخلاقی انواع دیگری هم دارد که یکی از آنها سرقت ادبی است. در این مقاله، درباره مفهوم سرقت ادبی و انواع آن برایتان می‌گوییم. مجازات این کار در قوانین ایران را هم مرور می‌کنیم. تا پایان با ما همراه باشید.
سرقت ادبی چیست؟
پیش از آنکه بخواهیم راجع به سرقت ادبی چیزی بگوییم، باید مفهومش را مشخص کنیم. معادل سرقت ادبی در زبان انگلیسی «Plagiarism» است. خب این پلاجریسم چیست؟ پلاجریسم بر اساس آنچه در راهنمای آکسفورد آمده است، یعنی «ارائه آثار یا ایده‌های دیگری به نام خود چه با اجازه صاحب اثر یا ایده و چه بدون اجازه‌اش.»
وقتی کسی بدون آگاهی کامل نویسنده‌ای اثر او را به نام خود معرفی کند یا در متنی که نوشته است، اعم از متن دست‌نویس یا چاپی و الکترونیکی، محتوای دیگری را بدون ذکر منبع جای بدهد، مرتکب سرقت ادبی شده است. این کار در همه‌جای دنیا مذموم است و در قوانین همه کشورها برای آن مجازات‌هایی در نظر گرفته شده است.
انواع سرقت ادبی
حال که این مفهوم را تعریف کردیم، باید ببینیم که انواع سرقت ادبی یا پلاجریسم چیست. سرقت ادبی انواع مختلفی دارد، اما ۸ نوع شایع‌تر از بقیه‌اند که عبارت‌اند از:
- نقل کلمه به کلمه بدون ذکر منبع؛
- کپی‌برداری از اینترنت بدون ذکر منبع؛
- پارافریز غیراصولی؛
- همکاری و تبانی غیراخلاقی؛
- نقل‌قول نادرست؛
- ذکرنکردن کمک‌هایی که برای خلق اثر شده است؛
- استفاده از مطالب افراد و مؤسسه‌ها حرفه‌ای؛
- سرقت ادبی خودکار.
۱. نقل کلمه به کلمه بدون ذکر منبع
اگر نویسنده‌ای در اثرش از دیگران چیزی نقل می‌کند، باید حتما این موضوع را مشخص کند. در واقع باید طوری از آثار دیگران نقل کنید که مخاطبتان کاملا متوجه بشود کجا حاصل فکر و اندیشه شماست و کجا از دیگری چیزی را نقل کرده‌اید. نقل کلمه به کلمه آثار دیگران باید با علائمی مثل گیومه مشخص شود. اگر نویسنده‌ای بدون ذکر منبع و بدون علامت خاصی کلمه به کلمه از متن دیگری استفاده کند، مرتکب سرقت ادبی شده است.
۲. کپی‌برداری از اینترنت بدون ذکر منبع
اینکه متنی را در اینترنت مشاهده می‌کنیم، اصلا دلیل خوبی برای کپی‌برداری بدون ذکر منبع نیست. در صورتی که اطلاعاتی را از اینترنت استخراج می‌کنیم و در مقاله یا اثرمان از آن استفاده می‌کنیم، باید حتما به آن منبع اینترنتی ارجاع بدهیم وگرنه مرتکب پلاجریسم شده‌ایم.
۳. پارافریز غیراصولی
پارافریز غیراصولی رایج‌ترین شکل از سرقت ادبی است. برای آنکه بهتر متوجه این مفهوم بشوید، لازم است ابتدا بگوییم پارافریز چیست. پارفرایز به‌زبان ساده یعنی متن دیگری را بازنویسی کنیم، یعنی از اثر دیگری و ایده آن برای نوشتن اثر خودمان استفاده کنیم. اگر می‌خواهید متنی را پارافریز کنید و در عین حال مرتکب سرقت نشوید، باید به چند نکته توجه کنید:
- حتما به منبع اصلی ارجاع بدهید؛
- ابتدا متن اصلی را بخوانید، سپس هرآنچه را متوجه شده‌اید بنویسید.
- اگر متنی که از آن استفاده می‌کنید به زبان دیگری است، دلیل نمی‌شود که منبع را ذکر نکنید. حتی در متن‌های ترجمه‌شده هم باید منبع را ذکر کنید.
۴. همکاری و تبانی غیراخلاقی
این نوع سرقت ادبی زمانی اتفاق می‌افتد که یک مقاله یا کتاب مشترک تولید می‌شود و یک نفر اثر را به نام خودش منتشر می‌کند. اگر اثری مشترک تولید شده است یعنی حاصل فکر تمام اعضای گروه بوده، بنابراین باید نام تمام نویسندگان ذکر شود.
۵. نقل‌قول نادرست
شکل دیگری از پلاجریسم نقل‌قول نادرست است. در صورتی که از منبعی برای خلق اثرتان استفاده می‌کنید، حتما نام منبع و بخشی را که از آن استفاده کرده‌اید ذکر کنید. اگر از جایی نقل‌قول می‌کنید، آن را دقیق و شفاف مشخص کنید. نقل‌قول‌های مبهم و نادرست هم می‌توانند شکلی از سرقت ادبی باشند.
۶. ذکرنکردن کمک‌هایی که برای خلق اثر شده است
این نوع از پلاجریسم بیشتر در فضاهای دانشگاهی و آکادمیک اتفاق می‌افتد. مثلا برای نوشتن پایان‌نامه یا کتاب، فقط به ذکر نام استاد راهنما یا کسانی اکتفا می‌کنند که مستقیم در خلق اثر مشارکت داشته‌اند. این کار خوب است، اما کافی نیست. بهتر است در مقدمه اثر، نام تمام منابع و کسانی را ذکر کنید که برای خلق آن اثر به شما کمک کرده‌اند.
۷. استفاده از مطالب افراد و مؤسسه‌های حرفه‌ای
شکل دیگری از پلاجریسم که متأسفانه رواج بیشتری دارد، استفاده از مطالبی است که افراد و مؤسسه‌های حرفه‌ای تهیه می‌کنند. اینکه کسی رضایت داشته باشد اثرش را به نام خودتان منتشر کنید، دلیل خوبی برای سرقت ادبی نیست.
۸. سرقت ادبی خودکار
در صورتی که نویسنده‌ای مقاله خود را هم‌زمان برای ۲ مجله یا سایت بفرستد و هر دو آن را منتشر کنند، سرقت ادبی خودکار اتفاق می‌افتد. بنابراین اگر مقاله‌ای را برای انتشار به مجله یا سایتی ارسال می‌کنید، اول از منتشرنشدنش مطمئن شوید. اگر مطمئن شدید که مقاله منتشر نمی‌شود، آن را برای دیگران ارسال کنید.
دلایل سرقت ادبی
کسانی که دست به سرقت ادبی می‌زنند، همیشه کار خود را به نوعی توجیه می‌کنند. دلایل و توجیهات این کار در پژوهشی بررسی شدند. می‌دانید دلایل افراد برای پلاجریسم چیست؟ مهم‌ترین دلایل ذکرشده در این پژوهش را با هم مرور می‌کنیم.
۱. رواج فرهنگ تنبلی و تقلب
یکی از دلایلی که متأسفانه در سال‌های اخیر باعث افزایش میزان سرقت ادبی شده، رواج فرهنگ تنبلی و تقلب است. کم نیستند دانشجویانی که حتی انجام تحقیق‌های ساده کلاسی را هم به دیگران می‌سپارند. این اتفاق در میان نویسندگان هم مشاهده می‌شود. مثلا برای نوشتن مقاله‌ای ساده به‌جای تحقیق و بررسی بیشتر و کمک‌گرفتن از فکر و استدلال خودشان، به‌راحتی آثار دیگران را کپی می‌کنند. این موضوع را هم از طریق فرهنگ‌سازی و هم از طریق برخورد قانونی قاطع با سرقت ادبی می‌توان اصلاح کرد.
۲. ناآگاهی افراد به سرقت ادبی و عواقب آن
سرقت ادبی در تمام کشورها غیرقانونی و غیراخلاقی قلمداد می‌شود. با وجود این، هنوز هم کم نیستند افرادی که حتی با تحصیلات عالی مرتکب این اشتباه می‌شوند. برای آگاهی‌بخشی به افراد درباره این مسئله، حقوق‌دانان و کارشناسان حقوق مالکیت فکری باید بیشتر تلاش کنند. برگزاری دوره‌ها و کارگاه‌های آموزشی و سمینارها روش خوبی برای آشناکردن افراد با این مقوله و عواقب آن است. در ضمن رسانه‌های مختلف، چه رسانه‌های گروهی و چه رسانه‌های اینترنتی، هم باید تلاش کنند که مردم را با این پدیده آشنا کنند.
۳. نداشتن مهارت خلق اثر جدید
یکی دیگر از مهم‌ترین دلایل سرقت ادبی مهارت‌نداشتن نویسندگان و پژوهشگران برای خلق آثار جدید است. بسیاری از مواقع، نویسندگانی که در رسانه‌ها فعالیت می‌کنند یا پژوهشگران دانشگاهی قادر به خلق اثر جدید نیستند، بنابراین آثار دیگران را به نام خود منتشر می‌کنند. البته برای این مشکل هم راه‌حل خوبی وجود دارد: برگزاری دوره‌های آموزش روش تحقیق یا کارگاه‌های نویسندگی. در این دوره‌ها و کارگاه‌ها می‌توان روش تحقیق و اصول نویسندگی را یاد داد و از اتفاقاتی مثل سرقت ادبی به‌راحتی جلوگیری کرد.
۴. شرایط نامناسب اقتصادی
سرقت ادبی ممکن است دلایل اقتصادی نیز داشته باشد. در صورتی که نویسندگان و پژوهشگران نتوانند مخارج زندگی خود را به‌خوبی تأمین کنند، ممکن است دست به چنین اقداماتی بزنند. این مشکل به‌شرطی حل‌شدنی است که به مشکلات معیشتی این افراد بیشتر توجه شود.
اینهایی که گفتیم فقط بخشی از دلایل سرقت ادبی هستند. بسیاری از انواع سرقت‌های ادبی متأسفانه در جوامع علمی اتفاق می‌افتند و باید بیشتر به آنها توجه شود. برای مقابله با پلاجریسم باید افراد بیشتری را درباره آن آگاه کرد. همچنین باید به وضع اقتصادی پژوهشگران و نویسندگان توجه شود که مجبور به انجام چنین کارهایی نشوند.
مجازات سرقت ادبی در قوانین ایران
تا اینجا متوجه شدیم که سرقت ادبی و پلاجریسم چیست و چه دلایل و انواعی دارد، اما آیا برای مقابله با این معضل در قوانین ضمانت اجرایی وجود دارد؟ پاسخ به این سؤال مثبت است. یکی از مهم‌ترین راه‌های مقابله با این پدیده وجود قوانین و ضمانت‌اجراهای مناسب است. در همه کشورها برای سرقت ادبی مجازات‌هایی در نظر گرفته شده است و ایران هم از این قاعده مستثنا نیست. مهم‌ترین قوانین مربوط به سرقت ادبی در کشور ما عبارت‌اند از قوانین:
- مطبوعات؛
- حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان؛
- پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی.
در ادامه، مقررات سرقت ادبی در هر یک از این قوانین را با هم مرور می‌کنیم.
۱. قانون مطبوعات
در تبصره ماده ۶ قانون مطبوعات، سرقت ادبی این‌طور تعریف شده است: «نسبت‌دادن عمدی تمام يا بخش قابل‌توجهی از آثار و نوشته‌های ديگران به خود يا غير، ولو به‌صورت ترجمه.» در این ماده، به مواردی اشاره شده است که نشریات نباید منتشر کنند. لازم به ذکر است که مقررات این قانون تنها مختص نشریات چاپی نیست و به مقالاتی که رسانه‌ها و سایت‌های اینترنتی منتشر می‌کنند هم اشاره دارد.
مجازاتی که برای سرقت ادبی در این قانون ذکر شده حبس از ۲ ماه تا ۲ سال یا ۷۴ ضربه شلاق است. این مجازات مربوط به زمانی است که رسانه یا فردی برای اولین بار مرتکب این جرم می‌شود. در صورتی که کسی باز هم سرقت ادبی انجام بدهد، مجازات او تشدید می‌شود. اگر هم سرقت ادبی برای چندمین مرتبه در یک رسانه اتفاق بیفتد، پروانه آن رسانه لغو خواهد شد.
۲. قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان
در این قانون هم به معضل سرقت ادبی اشاره شده است، هرچند مثل قانون مطبوعات از کلمه سرقت ادبی استفاده نکرده‌اند. در ماده ۲۳ قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان می‌خوانیم: « هرکس تمام یا قسمتی از اثر دیگری را که موردحمایت این قانون است به نام خود یا به نام پدیدآورنده بدون اجازه او و یا عالما عامدا به نام شخص دیگری غیر از پدیدآورنده نشر یا پخش یا عرضه کند، به حبس تأدیبی از ۶ ماه تا ۳ سال محکوم خواهد شد.» همان‌طور که ملاحظه می‌کنید، در این ماده قانونی از سرقت ادبی نامی برده نشده است، اما دقیقا به همین مفهوم اشاره و برای آن مجازات مقرر کرده است.
۳. قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی
این قانون هم به موضوع سرقت علمی و ادبی اختصاص دارد. به‌موجب قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی و آیین‌نامه اجرایی‌اش، «تهیه، عرضه و یا واگذاری آثاری از قبیل رساله، پایان‌نامه، مقاله، طرح پژوهشی، کتاب، گزارش یا سایر آثار مکتوب و یا ضبط‌شده پژوهشی- علمی و یا هنری اعم از الکترونیکی و یا غیرالکترونیکی توسط هر شخص حقیقی یا حقوقی به قصد انتفاع و به عنوان حرفه یا شغل – با هدف ارائه کل اثر و یا بخشی از آن توسط دیگری به عنوان اثر خود، جرم است.»
مجازات‌هایی که برای این جرم در نظر گرفته شده‌اند عبارت‌اند از:
- برای اشخاص حقیقی مثل پژوهشگران یا نویسندگانی که به‌تنهایی فعالیت می‌کنند: جزای نقدی از ۳۶۰میلیون تا ۵۵۰میلیون ریال. مجازات بعدی هم محرومیت از حقوق اجتماعی از ۶ ماه تا ۵ سال است.
- برای مؤسسه‌ها و شرکت‌ها: مجازات‌هایی که در مواد ۲۰، ۲۱ و ۲۲ قانون مجازات اسلامی سال ۱۳۹۲ برای شرکت‌ها در نظر گرفته شده‌اند. مهم‌ترین این مجازات‌ها عبارت‌اند از انحلال شرکت و مصادره اموالش.
سخن پایانی
کپی‌برداری از آثار دیگران اصلا کار سختی نیست. خیلی راحت می‌توانیم متنی را از مقاله‌ای چاپ‌شده یا حتی سایتی اینترنتی کپی و به نام خود منتشر کنیم. استفاده از آثار دیگران بدون ذکر منبع کار بسیار ساده‌ای است، اما در نهایت چه چیزی نصیبمان می‌شود؟ نتیجه پلاجریسم چیست؟ اگر آثار دیگران را کپی کنیم، در نهایت اثر باارزشی خلق نکرده‌ایم. در این صورت نه‌تنها قدرت تفکر و استدلالمان را دست‌کم گرفته‌ایم، بلکه تلاشی هم برای رشد آن نکرده‌ایم!
زمانی که از یک اثر با ذکر منبع استفاده می‌کنید، هم قدرت تفکرتان را پرورش داده‌اید و هم ارزش اثرتان چندین برابر می‌شود. پس صرف‌نظر از اینکه در قوانین برای سرقت ادبی مجازاتی در نظر گرفته شده است یا نه، از این کار اجتناب کنیم تا قدمی هرچند کوچک برای توسعه علم و دانش برداریم.
