رویه قضایی و تفاوت آن با رای وحدت رویه

در تعریف رویه قضایی باید گفت در مسئله‌­ای که قانون سکوت کرده یا اجمالاً مفاهیمی را ذکر کرده است، یا مفاهیم بیان‌شده ناقص هستند یا در مراجعه بر عرف نیز راه‌حلی یافت نشود، محاکم مجبورند برای ایجاد عدالت از خود ابتکار عمل به‌خرج داده و حکمی متناسب با شرایط صادر کنند. حال، قضات می‌­توانند به آرای مکرر صادرشده درباره‌ی همین مسائل با شرایط یکسان یا مشابه مراجعه کنند. آنها را مبنای کار خود قرار بدهند و حکم مقتضی را صادر نمایند. بنابراین مجموع آرای دادگاه‌­ها را رویه قضایی گویند.

ازآنجایی‌که قانون، تمام حالت­‌های ممکن برای یک موضوع حقوقی را پیش­‌بینی نکرده است، به‌همین‌دلیل قانون‌گذار به قضات اجازه داده که در شرایط مقتضی ازطریق انطباق قوانین موجود با مسائل و واقعیت­‌های خارجی، احکام لازم را صادر کنند.

البته باید دانست تفاوت بین قانون و رویه قضایی این است که مواد قانونی برای همه‌ی اشخاص حقیقی و حقوقی الزام‌­آور است، ولی تبعیت از حکمی که به‌صورت رویه‌ قضایی داده شده فقط برعهده‌ی شخص محکوم است. یعنی اگر در دادگاه موضوعی قضایی مطرح شود که مشابه آن در دادگاهی دیگر از طریق رویه قضایی حل شده باشد، قاضی دوم ملزم به اعلام حکم قاضی اول نیست.

ولی معمولاً در چنین مواردی، قضات به حکمی که قبلاً داده شده اقتدا می­‌کنند؛ هر چند مجبور به این کار نیستند. درواقع، وقتی قضات با یک مسئله‌ی حقوقی شایع برخورد می‌­کنند که راه‌حل آن در متن قانون وجود نداشته باشد، آنان به‌سرعت، برخورد مشابه با مسئله را پیدا می­‌کنند؛ به‌طوری‌که می­‌توان در اکثر موارد حکم دادگاه‌ها را پیش‌بینی کرد. البته باز هم تأکید می­‌کنیم که تبعیت از حکم مذکور الزامی نیست.

با اینکه رویه قضایی معمولا به‌عنوان یکی از منابع قانونی به‌حساب می‌­آید، ولی عده­‌ای معتقدند ازآنجایی‌که قانون‌گذاری از وظایف قوه مقننه است و قوه قضاییه صلاحیت انجام این کار را ندارد، بنابراین رأی دادگاه­‌ها براساس رویه‌ قضایی امری نسبی است و نمی­‌توان آن را مستقیماً به‌عنوان یکی از منابع حقوقی طبقه‌بندی کرد، ولی باید این موضوع را هم درنظر گرفت که رویه‌ قضایی در عرف به‌عنوان یک حکم پذیرفته‌شده تلقی می­‌گردد.

همچنین آرای وحدت رویه‌ قضایی صادره از دیوان عالی کشور که رعایت آن برای همه‌ی دادگاه­‌ها و مراجع قانونی واجب است، مهر تأییدی است بر تلقی شدن رویه‌ قضایی به‌عنوان یک منبع حقوقی.

تفاوت رای وحدت رویه و رویه‌ قضایی

اگر درباره­‌ی موضوعی، یک مرجع عالی قضایی با استناد به قوانین و مواد موجود، حکمی را اعلام کند، ولی شعبه‌ی دیگری از همان مرجع با استناد به همان قوانین و مواد، حکم دیگری را ابلاغ کند؛ قانون‌گذار پیش‌بینی کرده که هیئت عمومی دیوان عالی کشور که متشکل از قضات دیوان عالی هستند، درباره­‌ی آن موضوع نظر نهایی خود را اعلام کنند. در این فرض، رأی اکثریت ملاک خواهد بود و این حکم یا نظر برای تمام مراجع قضایی لازم‌الاجراست. به این رأی، رای وحدت رویه گویند. به‌عبارت دیگر، رای وحدت رویه مربوط به زمانی است که در خصوص موضوع واحد، آرای متناقضی از دو مرجع قضایی صادر می‌شود. در این صورت، موضوع در هیئت عمومی دیوان عالی کشور مطرح می‌شود و این هیئت با رأی اکثریت تصمیم می‌گیرد که کدام‌یک از آرای صادره صحیح و مطابق قانون است. اما همان‌طور که گفته شد، حکمی که به‌صورت رویه‌ قضایی صادر شود، برای دیگر مراجع قضایی لازم‌الاتباع نیست.

نظریه‌ی مشورتی و رویه‌ قضایی

گاهی اتفاق می‌­افتد که قضات در حین رسیدگی به پرونده با ابهامات و سؤالاتی روبه­‌رو می‌­شوند. پاسخ رسمی به این ابهامات از طریق ارسال آنها به اداره‌ی کل حقوقی قوه‌ قضاییه امکان‌پذیر است که اداره‌ی مذکور در قالب نظریه‌ی مشورتی رفع ابهام می‌کند. قابل ذکر است هر چند این نظریات لازم‌الاتباع نیستند، اما تکرار آنها می‌تواند باعث رویه‌ قضایی شود تا محاکم در موارد مشابه به آنها رجوع کنند.

جایگاه رویه‌ قضایی در نظام­‌های حقوقی

امروزه رویه‌ قضایی جایگاه خاصی در نظام‌­های حقوقی دنیا برای خود دست‌وپا کرده، زیرا این منبع حقوقی باعث پوشاندن نقاط ضعف قانون شده، به آن تحرک، پویایی و نشاط می­‌بخشد و مهم­‌تر از همه، باعث تطبیق قانون با شرایط کنونی جامعه می‌شود.

در وصف اهمیت رویه‌ قضایی همین بس که برخی اعتقاد دارند، رویه‌ قضایی آینه بهره­‌مندی اعضای جامعه از عدالت، اخلاق و تمدن است. در نظام حقوقی آمریکا و انگلیس که اصطلاحا «کامن لو» گفته می‌شود، رویه‌ قضایی از منابع معتبر حقوقی است. همچنین جایگاه ارزشمندی دارد و برای محاکم الزام‌آور است، اما در نظام حقوقی «رومی-ژرمنی» مانند فرانسه، رویه‌ قضایی تا به این اندازه اعتبار نداشته و لازم‌التباع نیست، اما انتشار آن در برخی موارد الزامی است. در کشور ما نیز قضات آنچنان میل و رغبتی به تبعیت از آرای مشابه صادرشده در موارد یکسان را ندارند و حتی رویه‌ قضایی به‌صورت رسمی برای اطلاع مردم منتشر نمی‌­شود.