یکی از لذت‌بخش‌ترین جنبه‌های داشتن فرزند آشنایی با افکار و احساسات کودک در مراحل رشدش است، احساساتی که خود کودک نمی‌تواند به‌راحتی توضیحشان دهد. روانشناسی کودک ابزاری است که اطلاعات مهم و ارزشمندی درباره سلامت روانی، جسمی، شناختی و عاطفی فرزند در اختیار پدر و مادر می‌گذارد. همراه ما باشید تا مفصل درباره این علم صحبت کنیم.
روانشناسی کودک به چه معناست؟
روانشناسی کودک در واقع مطالعه رشد ضمیر آگاه و ناخودآگاه در دوران کودکی است. روانشناس کودک برای ارزیابی رشد ذهنی او، تعامل کودک با خودش، والدین و جهان اطراف را بررسی می‌کند.
دلیل اهمیت روانشناسی کودک چیست؟
ما همیشه نمی‌توانیم تشخیص بدهیم رفتار کودک یکی از نشانه‌های طبیعی مراحل رشدش است یا نشانه نوعی ناهنجاری شخصیتی، اما روانشناس کودک می‌تواند فرق این دو را تشخیص بدهد.
شناخت الگوهای روان‌شناختی طبیعی و غیرطبیعی کودکان برای والدین ضروری است، چون می‌خواهند به‌مرور با فرزند خود ارتباط مؤثر برقرار کنند، مکانیسم‌های مقابله‌ای برای مهار احساسات را به او بیاموزند و شاهد رشد و شکوفایی فرزندشان در تمام مراحل رشد باشند.
علاوه بر اینها، راهنمایی‌های روانشناس کودک برای شناسایی رفتارهای غیرعادی و ریشه مشکلات رفتاری مثل اختلالات یادگیری، بیش‌فعالی، اضطراب و همچنین عبور از آسیب‌های اولیه دوران کودکی معجزه می‌کند. این متخصصان می‌توانند هرگونه مشکل روحی، تأخیر رشد یا شرایطی مثل اوتیسم را خیلی زود شناسایی و در حد امکان از آنها پیشگیری کنند.
رشته روانشناسی کودک درباره چیست؟
هدف رشته روانشناسی کودک بررسی وضعیت روانی کودکان و تفاوت‌های آن با بزرگ‌سالان و چگونگی و چرایی این تفاوت‌هاست. این علم شامل درمان طیف وسیعی از مشکلات و اختلالات می‌شود که کودکان و خانواده‌هایشان را درگیر می‌کنند.
تاریخچه رشته روانشناسی کودک
رشته روانشناسی کودک به‌عنوان رشته‌ای علمی که پشتوانه تجربی محکمی داشته باشد، نسبتا جدید است. این رشته از سال ۱۸۴۰ آغاز شد، زمانی که چارلز داروین ثبت رشد و تکامل یکی از فرزندان خود را شروع کرد و این اطلاعات را طوری جمع‌آوری می‌کرد که انگار در حال مطالعه گونه‌ای ناشناخته بود.
بعدها ویلیام پریر، روانشناس آلمانی، نتایج مطالعه مشابه و مفصل‌تری را منتشر کرد. با ظهور انواع تست‌های هوش و تأسیس کلینیک‌های مشاوره کودکان در اوایل قرن بیستم، روانشناسی کودک بیش از پیش گسترش یافت.
برخی از روانشناسان برجسته قرن بیستم از جمله زیگموند فروید، ملانی کلاین و آنا فروید به مقوله رشد کودک با دید روان‌کاوانه نگاه می‌کردند. در میان آنها، ژان پیاژه سوئیسی بیشترین تأثیر را روی روانشناسی کودک مدرن داشت. پیاژه با مشاهده و تعامل مستقیم، نظریه‌ای درباره درک کودکان ارائه کرد که مراحل یادگیری در دوران کودکی را تشریح و درک کودکان از خود و جهان را در هر مرحله از یادگیری توصیف می‌کرد.
رشته روانشناسی کودک اصلی‌ترین حوزه‌های رشد و شکوفایی یعنی رشد جسمی، رشد شناختی و رشد احساسی کودک را بررسی می‌کند که در ادامه درباره هرکدام توضیح می‌دهیم.
۱. رشد جسمانی در رشته روانشناسی کودک
رشد جسمی کودک بر اثر رویداد‌هایی متوالی و پیش‌بینی‌پذیر اتفاق می‌افتد. کودک ابتدا سرش را بالا می‌گیرد، غلت می‌زند، می‌خزد، راه می‌رود و در نهایت شروع به دویدن می‌کند. متخصص اطفال برای آنکه رشد جسمی کودک را ارزیابی و در صورت ناهنجاری‌های رشدی به والدین کمک کند، از روانشناس کودک کمک می‌گیرد.
روانشناس وضعیت رشد کودک را بررسی می‌کند تا مطمئن شود این فرایند کاملا طبیعی و بدون هیچ مشکلی طی می‌شود. هرگونه تأخیر چشمگیر در رشد جسمانی می‌تواند حاکی از مشکلاتی باشد که اگر در مراحل اولیه شناسایی شوند، به‌سرعت می‌توان آنها را برطرف کرد.
۲. رشد شناختی در رشته روانشناسی کودک
در سال‌های اخیر درک علم پزشکی از رشد شناختی کودکان به‌شدت تغییر کرده است. امروزه می‌دانیم که حتی نوزاد تازه‌متولدشده به محیط اطراف خود آگاه و به آن علاقه‌مند است، حتی قبل از اینکه زبانی برای بیان این احساسات داشته باشد. این حوزه به قدرت یادگیری و فرایند‌های فکری کودک مثل مشاهده و درک دنیای اطراف، یادگیری زبان، حافظه، تصمیم‌گیری، قدرت حل مسئله، تخیل و استدلال اساسی کودک می‌پردازد.
۳. رشد احساسی (اجتماعی) در رشته روانشناسی کودک
رشد عاطفی با درک و ابراز احساسات کودک مرتبط است و با احساساتی مثل ترس، شادی، خشم و غم ارزیابی می‌شود. البته احساسات پیچیده‌تری مثل اعتماد‌به‌نفس، امید، احساس گناه و غرور را نیز می‌توان بررسی کرد.
اینکه کودک قادر به همدلی و درک احساسات دیگران باشد یا نباشد، به کیفیت رشد عاطفی او بستگی دارد. برخی از کودکان به‌رغم رشد جسمانی، نمی‌توانند احساسات خود را درست بیان کنند. روانشناس کودک می‌تواند به این کودکان کمک کند احساسات خود را به‌شیوه‌ای سالم و مثبت بیرون بریزند.
جالب است بدانید رشد عاطفی و اجتماعی کودک کاملا به هم گره خورده‌اند، چون شیوه‌ای که کودک مسائل را احساس و درک می‌کند و احساساتش را بیان می‌کند، به‌طور مستقیم بر تعامل او با دیگران اثر می‌گذارد. رشد اجتماعی مشخص می‌کند ارزش‌ها، آگاهی‌ها و مهارت‌های اجتماعی کودک برای ارتباط با اطرافیان چقدر پرورش یافته‌اند. اعتماد، دوستی، مدیریت تعارض و احترام نمونه‌هایی از رشد اجتماعی هستند.
روانشناس کودک کیست و چه‌کار می‌کند؟
اختلالات عاطفی، روانی و رفتاری کودکان معمولا با بزرگ‌سالان فرق دارند. روش درمان آنها هم فرق می‌کند. وظیفه روانشناس کودک انجام تست‌ها، تحقیقات و برگزاری جلسات درمان با کودکان و خانواده‌ها برای شناسایی و درمان این اختلالات است. این افراد معمولا در مطب‌های خصوصی، مدارس، بیمارستان‌ها یا سازمان‌های دولتی کار می‌کنند.
معمولا در اتاق درمان فقط کودک و روانشناس حضور دارند تا زمینه اعتماد و صحبت صمیمانه فراهم شود. سایر افراد مثل معلم، والدین یا متخصص اطفال غیرمستقیم در روند درمان دخیل هستند.
برخی از روانشناسان کودک در محیط‌های بالینی کار می‌کنند و مستقیم با کودکان در ارتباط هستند، در حالی که برخی دیگر در سمت‌های تحقیقاتی دانشگاه‌ها و مؤسسات فعالیت می‌کنند و بیشتر تمرکزشان روی تحقیقات در حوزه روانشناسی کودک است.
از طرفی عده‌ای از روانشناسان که به‌عنوان مشاور مدرسه فعالیت می‌کنند، تمرکز خود را روی شناسایی اختلالات رفتاری و روانی کودکان می‌گذارند و ضمن ارائه مشاوره‌های کاربردی به معلمان و سرپرستان، به خود کودکان نیز کمک می‌کنند با این اختلالات مقابله کنند.
هدف اول و آخر روانشناسان کودک این است که بین مراقبت‌های درمانی و بهبودی کودکان مبتلا به اختلالات هماهنگی ایجاد کنند.
آینده شغلی روانشناس کودک
آینده شغلی روانشناسی کودک امیدوارکننده است. پیش‌بینی می‌شود به‌دلیل تقاضای خدمات روان‌شناختی در مدارس، سازمان‌های آموزشی، بیمارستان‌ها و آژانس‌های خدمات اجتماعی، طی سال‌های آینده استخدام روانشناسان بالینی در بخش‌های مختلف جامعه افزایش یابد. چراکه علاوه بر مطب‌های روانشناسی کودک، نیاز به حضور این نیروهای متخصص در مدارس ابتدایی و متوسطه بیش از پیش احساس می‌شود.
تحصیلات روانشناسان کودک چگونه است؟
کسانی که مشتاق فعالیت در زمینه روانشناسی کودک هستند، باید خود را برای یادگیری آزمون‌های ارزیابی و تشخیص مسائل و اختلالات کودکان آماده کنند. تحصیلات دانشگاهی و کسب مدرک کارشناسی در رشته روانشناسی نقطه شروعی عالی برای این افراد است. دانشجویان در این دوره با پایه و اساس روانشناسی کودک آشنا می‌شوند.
در کشور ما شرط فعالیت به‌عنوان روانشناس بالینی و برگزاری جلسات مشاوره کودکان، داشتن مدرک کارشناسی ارشد و بالاتر است. این عزیزان می‌توانند با گذراندن روند قانونی و کسب مجوزهای لازم، فعالیت خود در کلینیک روانشناسی کودک را آغاز کنند.
چگونه کودک خود را بهتر درک کنیم؟
به‌عنوان والد هم می‌توانیم از برخی نکات روانشناسی کودک بهره بگیریم. به رفتارهای کودک هنگام خوابیدن، غذاخوردن و بازی‌کردن دقت کنید. دنبال ویژگی‌های ثابت بگردید. به نظر می‌رسد کدام فعالیت‌ها را بیشتر دوست دارد؟ آیا سازگاری با تغییرات برای او راحت است یا به زمان نسبتا زیادی احتیاج دارد؟
۱. با کودک حرف بزنید
هرچقدر می‌توانید با کودک صحبت کنید. این کار کمک می‌کند اطلاعات بیشتری درباره او به دست آورید و درک بهتری از روند رشد او داشته باشید. البته درک افکار و احساسات کودکان خردسال بیشتر از آنکه با مکالمه اتفاق بیفتد، با توجه به حالت چهره و زبان بدن انجام می‌شود. به هر حال سؤال‌پرسیدن این فرصت را به کودک می‌دهد که احساساتش را با شما در میان بگذارد و این نکته مثبتی است.
۲. به کودک عزت‌نفس بدهید
عزت‌نفس راز موفقیت در زندگی است. ایجاد خودانگاره مثبت یا عزت‌نفس سالم اولین قدم برای تضمین شادی و موفقیت کودکان و نوجوانان محسوب می‌شود.
۳. برای کودک وقت بگذارید
قدم بعدی ایجاد رابطه مثبت بین والد و کودک است. بچه‌ها از وقت‌گذراندن با والدین خود لذت می‌برند و احساس ارزشمندبودن می‌کنند. برای همین یکی از مهم‌ترین توصیه‌های روانشناسی کودک به پدر و مادرها این است که تنها و دوتایی با کودکان بازی کنند. اگر شما تنها سرپرست کودکتان هستید، گهگاه اعضای فامیل یا دوستان خود را برای بازی جمعی به خانه دعوت کنید.
کلام آخر
والدین در مسیر رشد کودک از نوزادی تا نوجوانی و بزرگ‌سالی با چالش‌های متعددی روبه‌رو می‌شوند. روانشناسی کودک یکی از شاخه‌های مهم سلامت خانواده است که به والدین کمک می‌کند بهتر از پس این مسائل برآیند.
اگر نگران سلامت روان و رشد کودک خود هستید یا دوست دارید قبل از تولد کودکتان در زمینه روانشناسی کودک اطلاعات بیشتری کسب کنید، صحبت با روانشناس کودک بهترین توصیه ما به شما عزیزان است. منتظر شنیدن نظرات و تجربیات شما عزیزان در این زمینه هستیم.
