علم حقوق را چنین تعریف کرده‌اند: «دانشی که به تحلیل قواعد حقوقی و سیر تحول و زندگی این قواعد می‌پردازد». براساس این تعریف، می‌توان قواعدی را که به ضابطه‌مند کردن روابط افراد با یکدیگر می‌پردازد، در قالب حقوق خصوصی، از قواعدی که مختص روابط مابین دولت و مأموران دولتی با مردم است و حقوق عمومی نام دارد، متمایز کرد. با وجود این و بر پایه‌ی تقسیم‌بندی مرسوم فعلی در بین شاخه‌های مختلف دانش حقوق، می‌توان زیرشاخه‌هایی را در ذیل هرکدام از این دو گروه قرار داد که یکی از آنها حقوق تجارت بین الملل است. در این مقاله شما را با رشته حقوق تجارت بین الملل و جایگاه آن و همچنین تفاوت حقوق تجارت بین الملل با حقوق اقتصادی بین المللی آشنا خواهیم کرد.
جایگاه حقوق تجارت بین الملل
در ذیل گروه حقوق خصوصی، گرایشی در قالب رشته حقوق تجارت بین الملل پدید آمده است که رشته‌ای پرطرفدار و بسیار کاربردی است. همان‌گونه که از اسم این رشته برمی‌آید، این رشته ناظر به روابط تجاری افراد در سطح بین المللی است. به‌عبارت‌دیگر، موضوع این رشته‌ی حقوقی، روابط تجاری افراد در داخل یک کشور نیست بلکه باید ویژگی بین المللی نیز داشته باشد. اما ضرورت این رشته از کجا نشئت می‌گیرد؟
با نگاهی به سیر تحول تاریخی فعالیت‌های انسان برای رفع نیاز‌های خود، بهتر به موقعیت این رشته پی می‌بریم. انسان‌های اولیه با شکار و کشاورزی امرار معاش می‌کردند. بعد از گذشت مدتی به مبادله‌ی کالا به کالا روی آوردند که در آن با تبادل دسترنج خود با دستاوردهای دیگری، نیاز‌هایشان برطرف می‌شد. پس از چندی گروهی از انسان‌ها به خرید و فروش کالاها نه صرفا برای رفع نیاز خود، بلکه برای معامله با سایرین و کسب سود پرداختند که این افراد در ادامه‌ی توسعه‌ی کسب‌وکار خود، پا از قلمرو زندگی خود فراتر نهادند و به نقاط مختلف سفر کردند و به رابطی برای انتقال دستاوردهای ساکنین نقاط مختلف جهان تبدیل شدند.
در این بین ممکن بود مشکلاتی هم بر سر راه این کسبه پیدا شود، برای مثال اگر مال‌التجاره یا کالای مورد معامله‌ی آنان بدون تقصیر کسی از بین می‌رفت (فاسد یا طعمه‌ی حیوانات درنده می‌شد)، ساماندهی وضعیت ضرردیده و موقعیت این کسبه با این فرض، به مجموعه‌ای از قواعد مورد‌قبول همگان احتیاج داشت که به‌مرور زمان بین افرادی که در این زمینه تجربه کسب کرده بودند جا می‌افتاد و راه‌حلی برای مشکلات آینده‌ی افرادی می‌شد که تجارت را به‌عنوان پیشه‌ی خود برمی‌گزیدند.
با وجود اینکه سالیان درازی از زمان شکل‌گیری مفهوم اولیه‌ی تجارت گذشته و این حرفه اشکال مختلف و پیچیده‌ای در قالب روابط بین الملل به خود گرفته است، ولی ضرورت آن بنا به همین تعریف ساده و ابتدایی از تاریخچه‌ی آن، برملا می‌گردد. چراکه هنوز هم مردم نقاط مختلف دنیا برای برآورده کردن نیاز‌های زندگانی خود نمی‌توانند کاملا خودکفا عمل کنند و به تعامل با هم‌نوعان خود در سایر نقاط جهان نیازمندند و در این بین، تجار نقطه‌ی وصل بین این دو گروه هستند. البته سرعت پیشرفت تکنولوژی به نحوه‌ی خدمت‌رسانی تجار کمک شایانی کرده است و همین تکنولوژی علاوه‌بر تسهیل کارها (که هدف اصلی پیدایشش بوده است) مشکلاتی را نیز سر راه معاملات تجار با یکدیگر و همچنین با اشخاص غیرتاجر قرار داده است که برطرف کردن آن هم نیازمند ضابطه‌مندی است. در اینجا نقش این گرایش از رشته‌ی حقوق که پیش‌تر از آن صحبت کردیم، پررنگ‌تر می‌شود.
رشته حقوق تجارت بین الملل
با ضرورتی که این رشته دارد، چگونه می‌توان یک متخصص تجارت بین الملل شد؟ گرایش حقوق تجارت بین الملل ازجمله گرایش‌های مقطع کارشناسی ارشد رشته‌ی حقوق است که علاقه‌مندان به آن، پس از دریافت مدرک کارشناسی و آشنایی اولیه با دروس گرایش حقوق خصوصی (یعنی دروس حقوق مدنی و حقوق تجارت) و همچنین مسائل کلی در زمینه‌ی حقوق بین الملل و با تسلط به زبان و متون تخصصی حقوقی، در مقطع بالاتر با دروسی همچون حقوق قرارداد‌های بین الملل (برای بررسی تخصصی قرارداد‌هایی که با گسترده‌تر شدن دامنه‌ی تجارت به عرصه‌ی بین الملل منعقد می‌شوند)، داوری بازرگانی بین المللی (برای بررسی و حل‌و‌فصل دعاوی تجاری عرصه‌ی بین المللی با توجه به اصول رایج تجارت در عرف بین الملل)، حقوق سازمان تجارت جهانی (WTO؛ به‌عنوان یکی از مهم‌ترین سازمان‌های فعال در عرصه‌ی تجارت جهانی) و سایر سر فصل‌هایی که به افزایش تخصص حقوق‌دانان برای تسلط بر مباحث مطروحه در این شاخه کمک می‌کنند، رو‌به‌رو خواهند شد.
حقوق اقتصادی بین المللی
البته این گرایش نباید با گرایش حقوق اقتصادی بین المللی اشتباه گرفته شود، چراکه گرایش حقوق اقتصادی بین المللی مباحثی را در برمی‌گیرد که سیاست دولت‌ها در وضع قوانین و مقررات برای معاملات تجاری، اقتصادی و مالی محسوب می‌شوند و در ارتباط با حق حاکمیت دولت‌ها، تحریم های اقتصادی و حتی حمایت از حق دولت‌ها بر منابع طبیعی است. مثال‌های زیر ازجمله مباحث حقوق اقتصادی بین المللی هستند:
- مباحث مربوط به تعهدات کشورها در زمینه‌ی اخذ سیاست‌های تجاری در بخش کالا و خدمات؛
- مقررات بین المللی مالی و گمرکی؛
- سیاست‌های سرمایه گذاری خارجی؛
- حل‌و‌فصل اختلافات تجاری و مجازات‌های بین المللی در این عرصه؛
- شرکت‌های تجاری و تجار (که از عناصر اصلی عرصه‌ی تجارت بین الملل هستند) به‌طور غیرمستقیم و فرعی در این رشته مورد بررسی قرار می‌گیرند.
ولی در سال‌های اخیر با توجه به همپوشانی تعدادی از مباحث این دو رشته و نیاز توأمان این دو تخصص به مباحث مطروحه در گرایش دیگر، رشته‌ی جدیدی با عنوان «حقوق تجاری اقتصادی بین المللی» مطرح شده است که با توجه به نیاز تجارت ایران برای حضور در بخش بین الملل برای ارتقای اقتصاد داخلی و بهبود سیاست‌های اقتصاد خارجی، گرایشی به‌روز و بسیار حیاتی به نظر می‌رسد که البته، درحال‌حاضر به‌صورت محدود در برخی از دانشکده‌های حقوق دانشجو می‌پذیرد.
منابع : ۱. کتاب مقدمه‌ی علم حقوق و مطالعه در نظام حقوقی ایران، دکتر ناصر کاتوزیان؛ ۲. کتاب حقوق تجارت ۱، دکتر علیرضا محمدزاده وادقانی؛ ۳. کتاب حقوق تجارت بین الملل، دکتر عبدالحسین شیروی.
