امانت، امین و مال امانی از جمله اصطلاحاتی است که به وفور در زندگی روزمره افراد به کار می‌رود و همه به طور نسبی با معنا و مفهوم این کلمات آشنا هستند. مسئولیت امین از زمان سپردن مال به وی آغاز می‌گردد و عرف و اخلاق و قانون حکم می‌نماید تا در حفظ، نگهداری و مصرف مال امانی به شیوه‌ای که مورد نظر مالک آن می‌باشد، کوشش نماید. لیکن گاه بنا به هر انگیزه‌ای بعضی اعمال ارتکاب می‌یابد که ممکن است نه تنها امین را مسئول جبران مال و خسارات ناشی از عدم حفظ مناسب مال نماید؛ بلکه بنا به شرایطی منجر به مجرم شناخته شدن امین و مجازات وی گردد، اینجاست که از جرم خیانت در امانت چنانچه که قانون مقرر می‌دارد، صحبت به میان خواهد آمد. از این رو می‌خواهیم به بررسی اجمالی اینکه جرم خیانت در امانت چیست، بپردازیم.
جرم خیانت در امانت دقیقا چیست ؟
جرمی است كه مقدمه‌ی تحقق آن سپردن مال از سوي مالك قانونی به شخصی ديگر است، مال، هر شی‌ای و شخص، هر فردي غير از مالك می‌تواند باشد، كتابي كه از دوستی به امانت گرفته میشود، وسيله‌ای كه جهت انجام تعميرات منزل از همسايه ديوار به ديوار خود قرض می‌گيريم، يا وسيله‌ی كار كه از طرف كارفرما جهت انجام وظايف معمول مربوط به شغل به كارگر سپرده میشود و يا حتي چکی كه از سوی پدر جهت وصول به بانك سپرده می‌گردد، همه و همه از مصاديق مال امانی (به امانت سپرده شده) هستند، حال اگر فردی كه مال به وی سپرده شده است، از بازگرداندن آن در هنگام مطالبه (از سوی مالک و یا نماینده‌ی قانونی وی) خودداری كند و يا مال را صرف منظوری کند، غير از آنچه که مالک تعيين نموده، خيانت در امانت به وقوع می‌پیوندد.
مالك قانونی در اينجا بدين معناست كه مالک بايد مال را به طور صحيح و نه از طریق سرقت و يا هر شیوه‌ی غیر قانونی و غیر مشروع مشابه دیگری كسب نموده باشد، لذا اگر سارقی مالی را به شما سپرد که آن را برای وی نگه دارید و شما مال را به پليس يا دولت تحويل نماييد، جرمی مرتكب نشده‌ايد.
جرم خيانت در امانت چه تفاوتی با دزدی و كلاهبرداری دارد؟
در كلاهبرداری شخص با حيله و تقلب، مال را به دست آورده و «سپرده شدن مال از سوی مالک» اتفاق نمی‌افتد، در سرقت نيز فردی به طور پنهانی مالی را برمی‌دارد و لذا سپردن در اين جا نيز محقق نمی‌شود. بدین معنی که مالی با رضایت جهت امانت به فرد کلاهبردار یا سارق سپرده نمی‌شود، بلکه کلاهبردار با انواع روش‌ها، و سارق به طور کاملاً مخفی به گونه‌ای که شما متوجه نشوید، مال را از شما اخذ می‌نمایند.
چه زمانی جرم خیانت در امانت به وقوع می‌پیوندد؟
در همان زمانی كه مالک مال را مطالبه می‌نمايد و امين (شخصی كه مال به وي سپرده شده است) با سوءنیت (قصد عدم استرداد و ضرر زدن به مالک) از بازگرداندن آن خودداري نمايد، چه مال موجود باشد يا قبلا تلف يا مصرف شده باشد، جرم محقق خواهد شد. البته باید این عدم استرداد همراه با سوءنیت باشد، یعنی اگر شما در هنگام مطالبه به هر دلیلی بدون اینکه قصد عدم بازگرداندن و ضرر زدن به مالک را داشته باشید، از بازگرداندن مال ناتوان باشید، جرمی در میان نخواهد بود. برای مثال بدون تقصیر، مال از بین می‌رود و در این زمان هرچند به هر حال باید مال جبران گردد و عین آن مال و یا قیمت آن به صاحب مال بازگردانده شود و استرداد امکان پذیر نیست، لیکن جرمی صورت نگرفته است.
نکته: سوءنیت و انگیزه دو امر متفاوت هستند که باید آن ها را تفکیک نمود، سوءنیت به معنای قصد ارتکاب عملی است، در حالی که انگیزه هدف پنهان در انجام کاری است، عدم استرداد باید آگاهانه و از روی قصد و نیت ضرر رساندن به مالک باشد اما اینکه شما به این دلیل قصد ضرر رساندن مالک را دارید که به وی حسادت می‌ورزید (انگیزه)، اهمیتی در وقوع و بررسی جرم ندارد.
در چه مرجعی باید شکایت خود در خصوص این جرم را ثبت نماییم؟
جرم خیانت در امانت در محلی به وقوع می‌پیوندد که مالِ به امانت سپرده شده مطالبه می‌گردد و امین از استرداد آن خودداری می‌کند. به طور معمول مراجع رسیدگی کننده درخواست دارند که پیش از ثبت شکایت، اظهارنامه‌ای برای مطالبه مال فرستاده شود و مرجع صالح، نشانی شخصی که مال در دست وی است و اظهارنامه به آن نشانی فرستاده شده را، ملاک عمل قرار داده و پرونده را به دادسرای آن محل ارجاع می‌دهد.
چگونه شکایت خود را در خصوص این جرم ثبت نماییم؟
محل ثبت تمامی جرایم در وهله‌ی اول در دادسرا (محل وقوع جرم) صورت می‌گیرد. دادسرا با توجه به دلایل ارائه شده از سوی شاکی نظیر شهادتِ شهود، رسیدِ دریافت مال و اظهارنامه‌های بدون پاسخ، اقدام به تحقیقات می‌نماید و در نهایت یا جرم را محتمل دانسته و پرونده را با کیفرخواست به دادگاه کیفری فرستاده یا اساساً جرمی اتفاق نیفتاده و با صدور قرار منع تعقیب، شکایت را رد می‌نماید.
(هرچند امروزه با توجه به الکترونیکی شدن سیستم قضایی، در بعضی جرایم مانند صدور چک بلامحل باید از دفاتر خدمات قضایی اقدام نمود، لیکن این دفاتر فقط وظیفه ثبت و ارجاع شکایات به دادسرا را دارند و به هرحال اولین مرجع رسیدگی کننده به جرایم همان دادسرای محل وقوع جرم است.)
در دادگاه کیفری نیز قاضی با بررسی پرونده، تصمیم مقتضی را خواهد گرفت. (ارسال پرونده به دادگاه لزوماً منتهی به رأی محکومیت نخواهد شد و امکان برائت نیز همچنان وجود دارد.)
تفاوت دادگاه کیفری و دادسرا: دادسرا وظیفه تحقیقات و جمع‌آوری دلایل را بر عهده دارد و دادگاه کیفری با توجه به دلایل جمع آوری شده اقدام به رسیدگی و صدور حکم می‌نماید.
مجازات قانونی جرم خیانت در امانت چیست؟
چنانچه موضوع جرم خیانت در امانت هر مالی، غیر از سفید امضا و سفید مهر باشد، شخص مرتکب به حبس از شش ماه تا سه سال، بنا به شدت و شرایط وقوع جرم و وضعیت مجرم، محکوم خواهد شد. مدت حبس بین شش ماه تا دو سال به نظر قاضی پرونده و با توجه به اوضاع و احوال مجرم و وقوع جرم و مال و تقصیر مالک تعیین خواهد شد.
