توهم انتخاب (illusion of choice) یک سوگیری شناختی است که باعث می‌شود مردم باور کنند که روی زندگی خود بیش از واقعیت امر کنترل دارند. توهم انتخاب اغلب در تبلیغات و بازاریابی استفاده می‌شود تا در ذهن مردم این تصور را ایجاد کند که کنترل تصمیمات خرید خود را در دست دارند. در حقیقت، توهم انتخاب یک احساس کاذب است که می‌تواند به تصمیم‌گیری غیربهینه منجر شود. اگر می‌خواهید در مورد این اصطلاح و تأثیر آن روی تصمیماتی که می‌گیرید اطلاعات بیشتری کسب کنید، این مقاله از میدونی را تا انتها بخوانید.
تاریخچه‌ی توهم انتخاب
توهم انتخاب یک مفهوم نسبتاً جدید است که اولین بار در سال ۱۸۹۶ میلادی توسط یک فیلسوف و روانشناس آمریکایی به نام ویلیام جیمز (William James) به آن اشاره شد. از آن زمان به بعد، در حوزه‌ی روانشناسی هم به توهم انتخاب اشاره شده است.
در یک مقاله‌ی مهم که در سال ۲۰۰۰ میلادی منتشر شد، روانشناسان دریافتند که وقتی به مردم انتخاب‌های کمتری داده می‌شود، احتمال اینکه اقدام به خرید محصولات کنند، بیشتر است. علاوه بر این، متوجه شدند که اگر انتخاب‌های کمتری در اختیار مردم قرار داشته باشد، آن‌ها از خرید خود رضایت بیشتری دارند. از این یافته به‌عنوان «پارادوکس انتخاب» یاد می‌شود.
نشانه‌های تصمیم‌گیری دشوار که از توهم انتخاب ناشی می‌شود
تصمیم‌گیری دشوار ناشی از توهم انتخاب باعث می‌شود که مردم فکر کنند گزینه‌های بیش از حد زیادی پیش‌روی آن‌ها وجود دارد. این موضوع به بلاتکلیفی، به تعویق انداختن تصمیم‌گیری و افزایش اضطراب منجر می‌شود. چند نشانه وجود دارد که نشان می‌دهد تصمیم‌گیری دشوار ناشی از توهم انتخاب را تجربه می‌کنید:
- احساس می‌کنید که باید یک تصمیم بی‌عیب و نقص بگیرید.
- برای هر گونه تصمیم‌گیری بزرگ یا کوچک عذاب می‌کشید.
- احساس می‌کنید که گزینه‌های نامحدودی در اختیار دارید که محدود کردن آن‌ها به یک مورد دشوار است.
- غالباً تصمیمات خود را زیر سؤال می‌برید.
انواع توهم انتخاب
دو نوع توهم انتخاب وجود دارد:
- کنترل کاذب: در این نوع توهم انتخاب، افراد بر این باورند که در مقایسه با واقعیت کنترل بیشتری روی زندگی خود دارند. این احساس می‌تواند به تصمیم‌گیری غیربهینه منجر شود، چون ممکن است افراد گزینه‌هایی را انتخاب کنند که به نفع آن‌ها نیست.
- پارادوکس انتخاب: این نوع توهم انتخاب زمانی رخ می‌دهد که انتخاب‌های زیادی در اختیار مردم قرار می‌گیرد و این باعث می‌شود که از تصمیم خود رضایت کمتری داشته باشند. به عبارت دیگر، زمانی اتفاق می‌افتد که مردم با انتخاب‌های متعدد بمباران می‌شوند و نمی‌توانند گزینه‌های خود را محدود کنند.
کاربردهای عملی توهم انتخاب
توهم انتخاب اغلب در تبلیغات و بازاریابی استفاده می‌شود تا مردم احساس کنند که کنترل زیادی روی تصمیم‌گیری خود برای خرید محصولات دارند. همین تکنیک ممکن است در کمپین‌های سیاسی هم به‌کار گرفته شود تا رأی‌دهندگان به کاندیدای انتخابی خود اطمینان بیشتری داشته باشند. در حقیقت، توهم انتخاب یک حس کاذب است که می‌تواند به تصمیم‌گیری بر اساس اطلاعات ناقص منجر شود.
یک مثال معروف در این زمینه مستند نتفلیکس به نام هک بزرگ (The Great Hack) است. این فیلم به بررسی این موضوع می‌پردازد که چگونه شرکت کمبریج آنالیتیکا (Cambridge Analytica) از توهم انتخاب برای دستکاری نظرات مردم در انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۱۶ ایالات متحده استفاده کرد. در این فیلم مشخص می‌شود که کمبریج آنالیتیکا از اطلاعات کاربران در فیس‌بوک برای ایجاد تبلیغات هدفمند و تغییر عقیده‌ی افراد در مورد کاندیداهای ریاست جمهوری استفاده کرده است.
کاربرد دیگر توهم انتخاب را می‌توان در شرکت‌هایی دید که پیشنهاد تست رایگان می‌دهند. برای مثال، ممکن است یک شرکت یک دوره تست رایگان ارائه دهد که اگر مشتری در طول این دوره اشتراک خود را لغو نکرد، به‌طور خودکار به‌عنوان مشترک ثبت نام شود. مشتری فکر می‌کند که کنترل اشتراک را در دست دارد، اما در حقیقت تصمیمات او تحت تأثیر اقدامات شرکت است.
تأثیر توهم انتخاب
توهم انتخاب می‌تواند تأثیر چشمگیری بر زندگی افراد داشته باشد. به‌عنوان مثال، ممکن است به تصمیم‌گیری ضعیف و همچنین احساس استرس و ناامیدی منجر شود. علاوه بر این می‌توان از توهم انتخاب برای دستکاری ذهن و نظر افراد استفاده کرد، به طوری که تصمیماتی بگیرند که به نفع آن‌ها نیست.
برای مثال، یک شرکت از یک کمپین بازاریابی ایمیلی استفاده می‌کند تا مردم را به سمت خرید یک محصول خاص سوق دهد. برای این کار، ممکن است شرکت یک تخفیف با محدودیت زمانی ارائه دهد که زود منقضی می‌شود یا با استفاده از یک تایمر شمارش معکوس در مردم احساس فوریت ایجاد کند. این موضوع باعث شود مصرف‌کننده کالایی را بخرد که به آن نیاز ندارد یا برای یک کالا پول زیادی بپردازد که اگر وقت کافی برای فکر کردن داشت، هرگز چنین پولی را هزینه نمی‌کرد.
نکاتی برای بهبود تصمیم‌گیری
تعجب‌آور نیست که بسیاری از ما در زندگی روزمره برای تصمیم‌گیری دچار مشکل شویم. اما چگونه می‌توان مهارت‌های تصمیم‌گیری خود را بهبود بخشید؟ اگر احساس می‌کنید گزینه‌های زیادی برای انتخاب پیش‌روی شما قرار دارد، برای کسب نتیجه‌ی مطلوب می‌توانید کارهای زیر را انجام دهید:
- اهداف خود را مشخص کنید؛ تعیین اهداف به شما کمک می‌کند که انتخاب‌های خود را محدود کنید. درنتیجه، تصمیم‌گیری برایتان آسان‌تر می‌شود.
- گزینه‌های خود را ساده کنید؛ ساده‌سازی گزینه‌ها باعث می‌شود که کمتر تحت تأثیر انتخاب‌های پیش‌روی خود قرار بگیرید.
- فهرستی از مزایا و معایب تهیه کنید؛ تهیه‌ی این فهرست به شما در ارزیابی گزینه‌های مختلف و تصمیم‌گیری آگاهانه کمک می‌کند.
- نظر دیگران را جویا شوید؛ پرسیدن نظر دیگران به شما دیدگاه‌ی متفاوتی در مورد انتخاب‌هایتان می‌دهد و به شما کمک می‌کند که تصمیم آگاهانه‌تری بگیرید.
- به غریزه‌ی خود اعتماد کنید؛ وقتی احساس می‌کنید با گزینه‌های مختلف تحت فشار قرار گرفته‌اید، چنین اعتمادی می‌تواند مفید باشد. گاهی اوقات، بهترین تصمیم تصمیمی است که به شما حس خوبی می‌دهد.
- تعصبات خود را مدیریت کنید؛ هنگام تصمیم‌گیری از تعصبات و تمایلات خود آگاه باشید. تعصبات می‌توانند شما را به سمت تصمیم‌گیری‌های نادرست سوق دهند.
- عجله نکنید؛ قبل از تصمیم‌گیری وقت بگذارید و همه گزینه‌های خود را بررسی کنید. عجله در تصمیم‌گیری می‌تواند بعداً منجر به پشیمانی شود.
- خطرات را بسنجید؛ از خطرات و هزینه‌های احتمالی مرتبط با انتخاب‌های خود آگاه باشید.
توهم انتخاب و سرمایه‌داری
سرمایه‌داری بر این ایده استوار است که مردم باید بتوانند زندگی خود را کنترل کرده و خودشان تصمیم بگیرند که چگونه زندگی کنند. با این حال روانشناسان معتقدند که این یک توهم است، چراکه شرکت‌ها دائماً ما را از طریق بازاریابی و تبلیغات کنترل می‌کنند.
گاهی اوقات، توهم انتخاب از سوی کسب و کارها و شرکت‌ها برای استثمار مصرف‌کنندگان مورد استفاده قرار می‌گیرد. در نظام سرمایه‌داری، شرکت‌ها به دنبال کسب سود هستند و از روش‌های مختلف برای تحقق این هدف استفاده می‌کنند. توهم انتخاب یکی از روش‌های افزایش سود است تا مردم باور کنند که کنترل زیادی روی تصمیمات خرید خود دارند.
توهم انتخاب برای جلوگیری از به چالش کشیدن وضعیت موجود هم مورد استفاده قرار می‌گیرد. اگر مردم باور کنند که انتخاب‌های زیادی در اختیار آن‌ها قرار دارد، احتمال زیر سؤال بردن سیستمی که به آن‌ها این انتخاب‌ها را داده است، کمتر می‌شود. این امر یک حس کاذب در مورد آزادی و دموکراسی ایجاد می‌کند که در نهایت فقط به نفع طبقه‌ی حاکم است.
کلام پایانی
توهم انتخاب می‌تواند ابزار قدرتمندی برای دستکاری و کنترل افراد باشد. مهم است که هنگام تصمیم‌گیری از تعصبات و تمایلات خود آگاه باشید. قبل از تصمیم‌گیری وقت بگذارید و همه گزینه‌های خود را به‌دقت بررسی کنید. سعی کنید در مورد خطرات و هزینه‌های احتمالی مرتبط با انتخاب‌های خود اطلاعات کافی کسب کنید. قبل از تصمیم‌گیری نهایی دیدگاه و نظر دیگران را بپرسید و در نهایت، هنگام تصمیم‌گیری به غریزه و احساسات درونی خود اعتماد کنید. با این حال اگر همیشه برای تصمیم‌گیری مشکل دارید، صحبت با یک درمانگر می‌تواند مفید باشد.
منبع: Verywellmind
