جنگ جهانی اول با آثار مخرب بی‌سابقه‌ای که بر جای گذاشت، از بزرگ‌ترین رویدادهای تلخ تاریخ بشر است که در سال ۱۹۱۸ پایان یافت. پاپ بنوای پانزدهم اولین بار در سال ۱۹۱۷ و در میانه‌ی جنگ، نظریه‌ی تشکیل جامعه‌ی ملل را مطرح کرد. درنهایت، در سال ۱۹۱۸ رئیس‌جمهوری وقت ایالات متحده‌ی آمریکا برنامه‌ی صلح ۱۴ ماده‌ای را ضمن ایراد سخنرانی خود در کنگره‌ی آن کشور مطرح کرد که آخرین ماده‌ی آن مربوط به تشکیل جامعه‌ی ملل بود. جامعه‌ی ملل در دوران فعالیت خود، در حل برخی اختلافات بین‌المللی مانند اختلاف سوئد و فنلاند بر سر جزایر آلاند موفق بود. لکن با آغاز تجاوزات مجدد برخی کشورهای بزرگ و ناتوانی اقدام جامعه‌ی ملل در این زمینه، زمینه‌ی انحلال این سازمان فراهم شد. سرانجام با آغاز جنگ جهانی دوم، وجود این سازمان عملا مؤثر نبود و سرانجام جای خود را به سازمان قدرتمندتری به‌نام «سازمان ملل متحد» داد. در این گفتار، به بررسی مختصر تفاوت جامعه ملل با سازمان ملل می‌پردازیم.
جامعه‌ی ملل متحد
مطابق ماده‌ی ۱۴ پیشنهادِ صلح رئیس جمهوری آمریکا، «باید براساس معاهدات رسمی و به‌منظور فراهم کردن تضمینات متقابل سیاسی و ارضی برای کلیه‌ی کشورها، اعم از بزرگ یا کوچک یک جامعه‌ی ملل تشکیل شود.» تشکیل جامعه‌ی ملل با انعقاد معاهده‌ی ورسای در سال ۱۹۱۹ قطعی شد و جامعه‌ی ملل از ۱۶ ژانویه ۱۹۲۰ کار خود را آغاز کرد. مرکز جامعه‌ی ملل در ژنو بود.
اعضای جامعه‌ی ملل
تعداد اعضای جامعه‌ی ملل در ابتدای تأسیس آن ۴۵ کشور بود و درنهایت به ۶۳ کشور رسید. اعضا به سه‌ی دسته اصلی (تصویب‌کنندگان معاهده‌ی صلح ورسای که نام‌شان در ضمیمه‌ی میثاق جامعه ذکر شده)، مدعو (کشورهای دعوت‌شده برای عضویت در این سازمان که نام‌شان در ضمیمه‌ی میثاق جامعه ذکر شده)، سایر کشورها (که با پذیرش تعهدات میثاق با دو سوم آرای موافق مجمع عمومی سازمان می‌توانستند عضو سازمان شوند) تقسیم می‌شدند، اما نکته‌ی مهم این است که ایالات متحده، پیشنهاددهنده‌ی اصلی تشکیل این سازمان، عضو این سازمان نشد. همچنین اتحاد جماهیر شوروی از جامعه‌ی ملل اخراج شد. درادامه‌ی فعالیت این سازمان مشخص شد که دولت‌های بزرگی مانند آلمان، ایتالیا و انگلیس احساس مسئولیت چندانی نسبت‌به قوانین این سازمان نداشتند.
ارکان جامعه‌ی ملل
جامعه‌ی ملل دارای ارکان زیر بود
مجمع عمومی
رکن اصلی سازمان که هر یک از اعضا دارای یک حق رأی در آن بودند. مجمع سالانه به‌مدت یک ماه جلسات عادی داشت و در موارد استثنایی نیز می‌توانست جلسات فوق‌العاده داشته باشد. تصمیم‌های مجمع به‌جز در موضوعات انتخاباتی، بودجه‌ای و قبول عضو جدید، جنبه‌ی توصیه‌ای داشت. پذیرش اعضای جدید، پیشنهاد انتخاب دبیرکل و تصویب بودجه‌ی سازمان از جمله‌ی وظایف جامعه‌ی ملل بود.
شورا
شورا دو عضو دائم (۴ عضو و بعدا ۶ عضو) و غیردائم (۴ عضو و درنهایت ۱۱ عضو) داشت و بررسی و تصمیم دررابطه با مسائل مربوط به حفظ صلح و امنیت بین‌المللی وظیفه‌ی اساسی این سازمان بود.
دبیرخانه‌ی دائمی
دبیر کل آن را اداره می‌کند. دبیر کل نیز ازسوی مجمع عمومی و طبق توصیه‌ی شورا انتخاب می‌شد.
دیوان دائمی دادگستری بین المللی
با ترکیب ۱۵ قاضی وظیفه‌ی رسیدگی به دعاوی ارجاعی از سوی کشورهای عضو اساس‌نامه‌ی دیوان و ارائه‌ی نظریات مشورتی را برعهده داشت.
انحلال جامعه‌ی ملل
نبودِ ضمانت اجرا برای تصمیمات جامعه‌ی ملل (که این مشکل برای تصمیمات سازمان ملل نیز وجود دارد) و وفادار نبودن برخی کشورها به اصول و تصمیمات این سازمان رفته‌رفته زمینه را برای انحلال این سازمان فراهم کرد. با کناره‌گیری کشورهایی مانند ژاپن، آلمان و ایتالیا و آغاز جنگ جهانی دوم، این سازمان به‌شدت تضعیف شد و سرانجام در سال ۱۹۴۶، انحلال حقوقی این سازمان به‌تصویب مجمع جامعه‌ی ملل رسید و جای خود را به سازمان جدید دیگری به‌نام سازمان ملل متحد داد.
سازمان ملل متحد
اندیشه‌ی شکل‌گیری سازمان ملل متحد به پیش‌از پایان جنگ جهانی دوم باز می‌گردد. آشکار شدن ناتوانی جامعه‌ی ملل در حفظ صلح و جلوگیری از جنگ میان کشورها موجب گردید که سرانجام پس از پایان جنگ جهانی دوم و در کنفرانس سان‌فرانسیسکو، منشور ملل متحد به امضای ۵۰ کشور برسد. درنهایت، سازمان ملل با اهداف مشابه با جامعه‌ی ملل به‌طور رسمی کار خود را در تاریخ ۲۴ اکتبر سال ۱۹۴۵ آغاز کرد. مرکز این سازمان در نیویورک است. این سازمان ۱۹۳ عضو دارد و تایوان و واتیکان (با وجود داشتن ناظر دائمی در این سازمان) عضو این سازمان نیستند.
ارکان سازمان ملل شامل این موارد هستند: مجمع عمومی به‌عنوان رکن اصلی و با شرکت کلیه‌ی کشورهای عضو، شورای امنیت متشکل از ۱۵ عضو و به‌عنوان مهم‌ترین ارگان اجرایی سازمان ملل، شورای اقتصادی و اجتماعی، شورای قیمومت (که از نوامبر ۱۹۹۴ با استقلال جزایر پالائو فعالیت نمی‌کند)، دبیرخانه و دیوان بین‌المللی دادگستری به‌عنوان تشکیلات قضائی سازمان ملل متحد در رسیدگی به اختلاف میان دولت‌ها.
همچنین علاوه‌بر شش رکن اصلی سازمان، سازمان‌های تخصصی وابسته به این سازمان ازجمله سازمان بین‌المللی کار، سازمان بین‌المللی هواپیمایی کشوری، سازمان تربیتی، علمی‌وفرهنگی ملل متحد (یونسکو)، سازمان بهداشت جهانی و سازمان جهانی مالکیت فکری به فعالیت مشغول هستند.
اقداماتی و فعالیت‌های مختلفی نیز از سوی این سازمان انجام شده است که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: فعالیت‌هایی در زمینه‌ی حقوق بشر، توانمندسازی زنان، حفظ تنوع زیستی، مبارزه با بیماری‌های واگیردار، فعالیت‌های ضدتروریسم، کمک به استقلال ملت‌ها، استعمارزدایی، کمک به حل اختلافات بین‌المللی توسط ارکان، سازمان‌های تخصصی، برنامه‌ها، صندوق‌ها و نهادهای گوناگون مرتبط با سازمان ملل.
اگرچه از زمان تأسیس سازمان ملل متحد، حوادث بسیاری ازجمله جنگ‌های ناحیه‌ای و منطقه‌ای مانند جنگ کره، جنگ اعراب و اسرائیل، بحران‌هایی نظیر حادثه ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ و حمله‌ی آمریکا و متحدانش به افغانستان، تأسیس جامعه‌ی اروپا و افزایش سازمان‌های بین‌المللی در جامعه‌ی بین‌الملل رخ داده است، هم‌اکنون نیز، این سازمان نقش مهمی در حفظ صلح جهانی و توسعه‌ی روابط دوستانه میان کشورها و حل مسالمت‌آمیز مناقشات بین‌المللی دارد.
در نوشتن این مطلب از کتاب «حقوق بین‌الملل عمومی» و وبلاگ دکتر محمدرضا ضیائی بیگدلی استفاده شده است.
