یکی از مطرح‌ترین تقسیم‌های جغرافیایی اشخاص در دولت‌ها، تابعیت است. هر دولت، افرادی را که متعلق به کشور خود می‌داند از بقیه‌ی افراد جدا می‌کند. به‌عبارت دیگر تابعیت به معنای این است که رابطه‌ای سیاسی و معنوی میان شخصی معین (تبعه) و دولتی معین (دولت متبوع) وجود داشته باشد. این رابطه، سیاسی است از آنجایی که ناشی از قدرت و حاکمیت دولتی است که فرد را متعلق به کشور خود می‌داند و به همین دلیل مقررات آن را در ذیل قوانین خود ذکر کرده است؛ همین‌طور این رابطه، معنوی است از آنجایی که مکان سکونت شخص در آن نقشی ندارد و فرد هرجای جهان که باشد، متعلق (تابع) به آن دولت و کشور است.
رابطه‌ی میان دولت و تبعه، سیاسی است؛ یعنی قراردادی نیست و این دولت است که تصمیم می‌گیرد چه اشخاصی می‌توانند تبعه‌ی او باشند. امروزه اشخاص به‌محض متولد شدن تبعه‌ی دولتی خاص محسوب می‌شوند؛ در این مورد کشورها از دو سیستم عمده برای این عمل استفاده می‌کنند: سیستم خون (تابعیت نَسَبی) – سیستم خاک (تابعیت ارضی).
سیستم خون یا تابعیت نسَبی
زمانی که تابعیت از طریق نَسَب به طفل تحمیل گردد، این سیستم کارکرد دارد. در این سیستم طفل به محض تولد از تابعیت پدر و مادر خود برخوردار می‌شود. البته این سیستم متفاوت از نژاد است، مثلا چنانچه والدینی فرانسوی به تابعیت ایران درآمده باشند، فرزند آنها مطابق قانون ایرانی محسوب می‌شود درحالی‌که نژاد او فرانسوی است. حال اگر طفل والدینی بدون تابعیت داشته باشد، تکلیف او چیست؟ در این مورد می‌توان از سیستم خاک کمک گرفت.
سیستم خاک یا تابعیت ارضی
در این سیستم تابعیت از طریق محل تولد به طفل اعطا می‌شود یعنی هر شخص تابعیت محل تولد خود را داراست. در این سیستم محال است که شخصی بدون تابعیت باشد چرا که به هرحال در جایی متولد شده و همان‌جا مشخص کننده‌ی تابعیت اوست. امروزه نیز اکثر کشورها به این سیستم پایبند هستند.
اصول تابعیت
در تمامی کشورها ۳ اصل اساسی در رابطه با تابعیت پذیرفته شده است:
- هر فردی باید تابعیتی داشته باشد پس هیچ فردی نباید بدون تابعیت باشد؛ البته در این مورد گاهی در اثر جنگ یا مهاجرت یا مجازات یا قانون خاص، اتفاق میفتد که فرد تابعیت قبلی خود را ترک کند بدون آنکه تابعیت دیگری را کسب کرده باشد، به چنین شخصی «آپاترید» می‌گویند.
- هیچ فردی نباید بیش از یک تابعیت داشته باشد. هیچ شخصی نمی‌تواند تابعیت خود را از دست بدهد مگر آنکه تابعیت دولت دیگری را کسب کرده باشد؛ در این حالت شخص به محض کسب تابعیت دوم، تابعیت اولی خود را از دست می‌دهد تا همزمان دو تابعیت نداشته باشد.
- تابعیت امری همیشگی و زوال‌ناپذیر نیست. با اینکه هر شخص حتما باید تابعیت دولت معینی را داشته باشد اما تابع دولتی معین بودن همیشگی نیست؛ پس گاهی اتفاق میفتد که شخص خواهان تغییر تابعیت خود است یا در اثر جنگ یا در اثر ازدواج تابعیت او تغییر می‌کند.
تغییر تابعیت در اثر ازدواج در ایران
قانون مدنی ایران در بند ۶ ماده ۹۷۶ بیان نموده است که هر زن تبعه‌ی خارجی که شوهر ایرانی اختیار نماید، تبعه‌ی ایران محسوب می‌شود. در مورد ازدواج زن تابع ایران با تبعه‌ی خارجی نیز ماده‌ی ۹۸۷ قانون مدنی مقرر کرده که زوجه به تابعیت ایرانی خود باقی می‌ماند مگر آنکه به استناد قانون کشور زوج، تابعیت شوهر به واسطه‌ی وقوع عقد ازدواج به او تحمیل گردد.
