با نگاه اولیه به قانون مدنی که مهم‌ترین مقررات مربوط به قراردادهای میان مردم ازجمله خریدوفروش، اجاره، رهن و قرض را بازگو می‌کند، به‌سادگی می‌فهمیم که گاهی حتی روخوانی مواد این قانون تا چه اندازه می‌تواند برای ما سخت باشد. در دوران حکومت رضاخان در ایران قرار شد تا قانون مدنی ایران برای اولین‌بار تدوین شود. در کش‌وقوس تدوین اولین قانون مدنی و تأثیرات متفاوتی که جریان‌های مختلف و نظام قانونگذاری کشورهای مختلف می‌توانست بر این قانونگذاری مهم داشته باشد، نهایتا قرار بر این شد که قانون مدنی ایران به‌علتِ جایگاه قدیمی و مقبولیت عمومی برمبنای فقه شیعی تدوین شود. با تأثیرگذاری فقه شیعی در این تدوین، فصول مختلف این قانون نیز متأثر از ابواب فقهی درمورد معاملات میان مردم شد. به‌همین‌جهت در قانون مدنی ایران می‌توان فصول معاملات، وصیت، ارث، اخذ به شفعه را دید؛ اما مهم‌ترین عقد یا معامله‌ای که در این قانون دیده می‌شود، «عقد بیع» به‌معنای خریدوفروش است. در این نوشتار به بررسی مختصر بیع و یکی از انواع آن، بیع سلف، می‌پردازیم.
بیع چه نوع معامله‌ای است؟
بیع با پیشنهاد ازسوی فروشنده و قبول آن ازسوی خریدار یا بلعکس انجام می‌گیرد و باعث می‌شود تا چیزی از مالکیت فروشنده به مالکیت خریدار دربیاید. عموم ویژگی‌ها و مقررات مربوط به این معامله در قانون مدنی متأثر از فقه امامیه است؛ از قبیلِ ویژگی‌های مربوط به طرفین معامله، کالای موردمعامله و حتی ویژگی‌های خود این عقد.
فقه امامیه انواع بسیار مختلفی را برای بیع شناخته است. تعاریف و مفاهیم این گستره در قانون مدنی گنجانده نشده و صرفا شرایط بیعی که ازلحاظ قانونی و فقهی صحیح است، در قانون مدنی آمده، اما یکی از انواع بیع، سلف یا سلم است که در ادامه به بررسی آن می‌پردازیم.
بیع سلف یا سلم
سلف در لغت به‌معنای پیش‌پرداخت آمده است. بیع سلف ازلحاظ فقهی مترادف با بیع سلم است. آنچه امروزه از آن به‌عنوان پیش‌خرید یا پیش‌فروش یاد می‌شود، شبیه به این نوع از بیع است. در این بیع برخلاف بیع نسیه (مالکیت کالا در ابتدا منتقل می‌شود، اما تحویل ثمن در زمان دیگری انجام می‌شود) مالکیت کالا به بعد موکول می‌شود اما ثمن کالا در ابتدا و حین توافق ابتدایی پیش‌خریدار و پیش‌فروشنده منتقل می‌شود. مانند اینکه شما به کشاورزی ثمن معینی را می‌پردازید که او محصول سال آینده‌ی زمین خود را در آن زمان به شما تحویل دهد. باید توجه کنیم که کالایی که در این نوع از بیع منتقل می‌شود باید “کلی فی‌الذمه” باشد. (می‌دانم که علامت سؤال بزرگی در ذهن‌تان نقش بسته است. کلی فی الذمه کالایی است که مشابه آن بسیار است؛ یعنی مصادیق آن بسیار است. مثلا برنج طارمی را درنظر بگیرید. شما می‌توانید هزاران فروشگاه پیدا کنید که در آن برنج طارمی می‌فروشند. یا پراید صفر را به‌راحتی می‌توان از تمام نمایندگی‌های سایپا خرید.)
یکی دیگر از شروط مهم بیع سلف در متون فقهی پرداخت نقدی و آنی ثمن یا بهای کالا در زمان انعقاد بیع است؛ هر چند این شرط در قانون مدنی درمورد بیع سلف نیامده است و جزء شروط آن نیست. ضمنا ثمن معامله می‌تواند بدهی فروشنده به خریدار باشد که با این فرض این بدهی ساقط خواهد شد. بهای آن چیزی که خریده می‌شود، یعنی مبیع، می‌تواند پول و یا هر کالایی باشد، اما نکته مهمی که باید به آن توجه کرد، لزوم تفاوت جنس مبیع و بهای کالا است. به عبارت دیگر اگر جنس مبیع و ثمن در بیع سلم، یکسان و میزان آن متفاوت باشد، چنین بیعی متضمن ربا و در نتیجه باطل خواهد بود.
گرچه در متون فقهی شرایط ویژه‌ی متعددی برای بیع سلم درنظر گرفته شده است، اما قانون مدنی شرایط متفاوتی را برای این نوع از خریدوفروش درنظر گرفته است که به‌اختصار در این نوشتار به آن اشاره شد.
