تا به حال شده برای انجام کاری تمام تلاش خود را بکنید و حتی به قیمت سلامت جسم و روانتان تمام شوfد؟ چند بار این اتفاق برایتان افتاده است؟ اگر بارها و بارها حاضر شده‌اید فراغت، خواب، استراحت، غذا و جنبه‌های مختلف زندگی را برای پیشبرد کارتان یا پیمودن مسیر پیشرفت فدا کنید، شاید دچار بهره وری سمی شده‌اید. در این مقاله می‌گوییم بهره وری سمی چیست و چه نشانه‌هایی دارد، پیامدهایش برای سلامت روان و جسم ما چیست و چگونه می‌توانیم با آن مقابله کنیم.
بهره وری سمی چیست؟
اغلب افرادی را که خیلی کار می‌کنند، کمتر می‌خوابند و عملکردشان در کارهای مختلف عالی است ستایش می‌کنیم. خیلی کم پیش میآید فردی با عملکرد مناسب و معمول را ستایش کنیم. بهره وری سمی به این معناست که برای قرارگرفتن در گروه اول چنان تلاش کنیم که به سلامت جسم یا روان خود آسیب بزنیم و بهای بهره‌وری، سلامت و آرامش ما باشد.
البته این بدان معنا نیست که نباید برای پیشرفت خود یا کارمان تلاش نکنیم. اگر می‌توانیم حتی در شرایط همه‌گیری کرونا همچنان عملکردی عالی داشته باشیم، شایسته تحسین هستیم. اما این مسئله نباید به قیمت آسیب‌رساندن به خودمان محقق شود.
چه می‌شود که به دام بهره وری سمی می‌افتیم؟ بی‌شک کسی دوست ندارد به خودش آسیب بزند و بسیاری از اوقات خودمان هم متوجه نیستیم که دچار بهره وری سمی شده‌ایم.
نشانههای بهره وری سمی
۱. بیش از حد کارکردن
جدیت و پشتکار ۲ ویژگی مثبت هستند، اما اگر چنان درگیر کار شویم که نیازهای اساسی خود مانند خوردن، خوابیدن، رسیدگی به وضع جسمی و ارتباط با دیگران را نادیده بگیریم، آنگاه دچار بهره وری سمی شده‌ایم. گاهی این مسئله را پشت اصول و اخلاق کاری پنهان می‌کنیم.
یکی از چیزهایی که به ما نشان می‌دهد در حال فداکردن خود بابت بهره‌وری هستیم، شکایت اطرافیان است. ممکن است از ما به‌خاطر همیشه کارکردن، همیشه مشغول‌بودن یا هیچ‌وقت دردسترس‌نبودن انتقاد کنند. اگر این انتقادها را شنیدیم، باید بهشان توجه کنیم و در پی کشف مشکل باشیم.
۲. داشتن انتظارات بیش از حد از خود
در وضعیت همه‌گیری کرونا، داشتن انتظار بیش از حد از خودمان خطاست. در چنین شرایطی که زندگی در سراسر جهان مختل شده است، نباید از خود یا دیگران انتظار همان بهره وری شرایط عادی را داشته باشیم.
انتظارات غیرواقعی فقط وضع روانمان را بدتر می‌کنند؛ استرس ما بیشتر می‌شود و تلاش ما برای رسیدن به بهره‌وری مدنظر به ما آسیب می‌زند.
۳. داشتن حس ناخوشایند هنگام استراحت
اگر دچار بهره وری سمی شده باشیم، از استراحت و بیکاری فرار می‌کنیم و آنها را ناخوشایند می‌دانیم و می‌کوشیم هرطور شده وقت خود را به کار یا فعالیتی اختصاص دهیم.
در این حالت، حتی وقتی زمانی را به خود یا خانواده اختصاص می‌دهیم هم احساس ناخوشایندی داریم. گویی حس گناه به سراغمان میآید و دچار عذاب وجدان می‌شویم. دیگران شاید از ما گله کنند که چرا حواسمان پرت است و بی‌قراریم.
حس دیگری که ممکن است در این شرایط سراغمان بیاید، احساس بی‌ارزش‌بودن است. حس می‌کنیم چون کار نمی‌کنیم، بی‌ارزشیم و داریم وقت تلف می‌کنیم.
۴. خستگی و درماندگی
یکی از پیامدهای جسمانی بهره وری سمی، احساس خستگی و ضعف جسمانی است. وقتی زیاد کار می‌کنیم، انرژی زیادی هم مصرف می‌کنیم، اما به‌علت تغذیه و استراحت ناکافی و نامناسب، دچار خستگی و ضعف شدید می‌شویم. حتی صبح‌ها هم احساس سرزندگی نداریم. خسته و پژمرده و خمیده می‌شویم. اینها مهم‌ترین نشانههای جسمی بهره وری سمی هستند.
چطور با بهره وری سمی مقابله کنیم؟
بهره وری سمی بیشتر مسئله‌ای ذهنی است. یعنی فکر می‌کنیم اگر استراحت کنیم، بی‌ارزشیم. خیال می‌کنیم باید بی‌امان کار کنیم. تصور می‌کنیم اگر به سلامت جسم و روان خودمان احترام بگذاریم، دیگران ما را فردی تنبل یا خودپسند تلقی می‌کنند. پس طبعا راه مقابله با این مسئله بیش از آنکه در جهان خارج باشد، درون خود ماست.
اگر شما هم از این مسئله رنج می‌برید، تنها نیستید. بسیاری از افراد با این مشکل دست‌وپنجه نرم می‌کنند. با به‌کارگیری راهکارهای زیر می‌توانید با بهره وری سمی مقابله کنید.
۱. اهداف واقع‌بینانه انتخاب کنید
یکی از ویژگی‌های هدف خوب، واقع‌بینانه‌بودن آن است. باید به شرایط درونی و بیرونی آگاه باشید و بر اساس آنها اهدافتان را انتخاب کنید.
مثلا در شرایط همه‌گیری، که کارتان را از خانه پیگیری می‌کنید، باید بدانید که یکی از چالش‌های دورکاری حواس‌پرتی بیشتر در خانه است. این حواس‌پرتی‌ها در نهایت به استرس شما دامن می‌زنند. در شرایط استرس‌زا نیز امکان اینکه بتوانید به همه وظایف کاری خود در بازه‌های زمانی تعیین‌شده برسید، دشوارتر می‌شود. پس باید همه این عوامل را برای تعیین اهداف دست‌یافتنی در نظر بگیرید.
۲. نگرش خود به فراغت و استراحت را تغییر دهید
استراحت و فراغت از کار به‌معنای بیهودگی و بطالت نیست. دقیقا برعکس، مطالعات مختلف نشان داده‌اند کسانی که استراحت کافی می‌کنند، عملکرد بهتری دارند.
فراغت را نیازی ضروری برای سلامت روح و جسمتان در نظر بگیرید نه صرفا راهکاری برای ارتقای عملکردتان. به‌جای اینکه فقط از سر اجبار و در اوج خستگی دست از کار بکشید، برای استراحت خود در بازه‌های زمانی مناسب برنامه‌ریزی کنید. در زمان فراغت می‌توانید هر کاری را انجام دهید که انرژی شما را برمی‌گرداند.
۳. تمرین ذهن‌آگاهی انجام دهید
ذهن‌آگاهی روش برای ارتباط با خود است. ذهن‌آگاهی به ما فرصت می‌دهد به آنچه حس می‌کنیم بدون قضاوت نگاهی بیندازیم. با اجرای تمرینات ذهن آگاهی به بدن و ذهن خود و نیازهای هرکدام آگاهی پیدا می‌کنیم.
ذهن‌آگاهی به ما کمک می‌کند از الگوی‌های نامناسب مانند «بجنگ یا کنار بکش» عبور کنیم و فرصتی به ما می‌دهد تا از دریچه‌ای جدید به امور بنگریم و روش‌های سالم‌تری برای حل مسائل پیدا کنیم.
۴. خود را مقید به پاسخگویی کنید
از بعضی اطرافیان که بیشتر بهشان اعتماد دارید بخواهید که اگر گاهی رفتارهای خودتخریبگر انجام دادید، از شما توضیح بخواهند و این موضوع را به شما گوشزد کنند. کسانی را انتخاب کنید که ازشان حرف‌شنوی داشته باشید.
۵. مرزهای روشنی ترسیم کنید
بین کار و زندگی مرزهای مشخصی ترسیم کنید. معین کنید چه زمانی باید کار کنید و چه زمانی دست از کار بکشید. وقتی کار می‌کنید، کامل روی آن متمرکز شوید. وقتی هم به زندگی‌تان می‌رسید، حواستان پی کار نرود.
۶. وابستگی عاطفی به شغلتان را کاهش دهید
وابستگی عاطفی به شغل یکی از چیزهایی است که ما را در دام بهره وری سمی می‌اندازد. هرچند دشوار به نظر می‌رسد، باید رشته پیوند عاطفی به محیط کارتان را در مواقع لازم قطع کنید. حرفه‌ای رفتار کنید و بهترین عملکرد شغلی را به نمایش بگذارید، اما در عین حال بدانید که شما فقط در این کار خلاصه نمی‌شوید. اگر اوضاع خوب پیش نرفت، نباید زور زیادی بزنید یا خودتان را سرزنش کنید.
۷. طرز فکرتان درباره خودتان را اصلاح کنید
آیا حس ارزشمندی شما صرفا به کارتان گره خورده است؟ اگر پاسختان مثبت است، شاید خودتان را در چرخه‌ای از تلاش‌های پی‌درپی برای اثبات این حس گیر بیندازید. برای اصلاح این وضعیت، خودتان را آن‌طور که هستید ارزشمند بدانید. ارزش شما صرفا به عملکرد شما و چیزی که تولید می‌کنید گره نخورده است.
از خود بپرسید آیا این انتظارات را از کسی که عمیقا به او علاقه‌مندید هم دارید. اگر پاسختان منفی است، پس نباید آن انتظارات سمی را از خودتان هم داشته باشید.
۸. از مشاور کمک بگیرید
اگر برای مقابله با بهره وری سمی و اصلاح نگرشتان نیاز به کمک دیگری دارید، به روان‌درمانگر یا مشاور مراجعه کنید. این متخصصان به شما کمک می‌کنند روایت‌های نادرست از خود، ارزشمندی و موفقیت را کنار بگذارید.
کلام آخر
در شرایط همه‌گیری کنونی، طبیعی است که با سختی‌ها و دشواری‌های بیشتری مواجه شویم و حس ناخوشایندی به عملکرد خود داشته باشیم و بخواهیم همان‌طور کار کنیم که در دوران پیشاکرونا کار می‌کردیم. این همان دامی است که ما را به تله بهره وری سمی می‌اندازد. با تعدیل انتظاراتمان از خودمان، هدف‌گذاری واقع‌بینانه و برنامه‌ریزی برای فراغت می‌توان از بهره وری سمی گریخت.
