وکالت در اصطلاح لغوی به معنای «واگذاری امری به دیگری» یا «نیابت گرفتن» است. به موجب قرارداد وکالت یک طرف، شخصی را به‌عنوان نایب خود در کاری، انتخاب می‌کند. نیابت‌دهنده را «موکل» و طرف مقابل را «وکیل» می‌گویند. این نیابت می‌تواند در دو قسم از امور انجام پذیرد. از جمله؛ امور حقوقی مانند وکالت در ایجاد قرارداد، وکالت در دفاع از حق، وکالت در تقسیم ارث یا وکالت در طلاق. از طرف دیگر امور اداری نیز قابلیت وکالت دادن را دارند مانند وکالت دادن به شخصی برای اخد پایان کار ساختمان یا وکالت دادن برای ترخیص کالا از گمرک. ولی بعضی از امور قائم به شخص است و خود شخصا باید انجام دهد و امکان ارجاع به وکیل وجود ندارد، ازجمله: تعمیر خودرو، نقاشی کردن و همچنین اقرار کردن از جانب دیگری. وکالت یک قراردادِ جایز است؛ به این معنا که هر زمان طرفین بخواهند، می‌توانند قرارداد را برهم زنند و دیگر به تعهدات خود پایبند نباشند. این نوشته را بخوانید تا با انواع وکالت و جزئیات هر کدام از آنها آشنا شوید.
برای وکالت چهار قسم متذکر شده‌اند:
- وکالت تعیینی؛
- وکالت تسخیری؛
- وکالت معاضدتی؛
- وکالت اتفاقی.
۱. وکالت تعیینی
وکالت تعیینی یا وکالت قراردادی آن است که هریک از اصحاب دعوا برای اقامه و تعقیب آن و دفاع از حق، به وکیل دادگستری مراجعه و با وی قرارداد وکالت می‌بندند. وکیل دادگستری شخصی است که به‌غیر از داشتن تحصیلات حقوقی باید پروانه‌ی وکالت کردن را از قوه قضاییه یا از کانون وکلا در پی قبولی در امتحان، اخذ کرده باشد.
۲. وکالت اتفاقی
در کنار وکالت تعیینی، وکالت اتفاقی یا موقت قرار می‌گیرد. در این نوع وکالت اشخاصی که معلومات و اطلاعات کافی برای وکالت کردن داشته باشند اما مجوز یا پروانه دائم وکالت را دارا نباشند یا به عبارتی شغل اصلی آنها وکالت نیست، می‌توانند در صورت صدور مجوز از کانون وکلا، در هر سال سه دفعه برای اقوام و نزدیکان نسبی (آنهایی که به‌واسطه‌ی پدر و مادر با شخص رابطه‌ی خویشاوندی دارند) و سببی (آنهایی که به‌واسطه ازدواج، با شخص رابطه خویشاوندی می‌یابند مانند پدرشوهر یا در درجه دورتر؛ دایی شوهر و به همین ترتیب) تا درجه دوم از طبقه سوم (مانند پسر عمه و دختر دایی) در مراجع قضایی وکالت نمایند. البته قابل ذکر است که صرف داشتن تحصیلات حقوقی برای اخذ اجازه‌نامه کفایت نمی‌کند و در همین راستا کانون وکلا می‌تواند قبل از مجوز دادن برای وکالت اتفاقی، با شخص مصاحبه علمی کرده و در صورت نداشتن اطلاعات کافی، از دادن مجوز خودداری کند.
۳. وکالت تسخیری
وکالت تسخیری یا وکالت انتخابی نوعی از وکالت است که از طرف دادگاه در امور کیفری به‌منظور برابری موقعیت متهم و دادستان برای نتیجه‌ی عادلانه‌ی آن و دفاع از حقوق متهم به وکلای دادگستری ارجاع می‌شود. دامنه‌ی اختیارات وکیل تسخیری با وکیل تعیینی تفاوتی ندارد و تنها در مرجع تعیین‌کننده متفاوت است.
در برخی از امور کیفری که مجازات آنها اعدام، قصاص نفس، سنگسار یا حبس ابد است، به دلیل پایین بودن معلومات حقوقیِ متهمین برای دفاع از خود در این جرایم سنگین، داشتن وکیل در دادگاه اجباری است. حال اگر شخص متهم، نخواهد یا نتواند وکیلی به دادگاه معرفی کند یا حتی خودش نیز چنین درخواستی نکند، دادگاه اجبارا برای وی وکیل تسخیری تعیین می‌کند. البته در جرایم منافی عفت عمومی (مانند زنا و لواط و …) متهم اختیار دارد که از حضور یا معرفی وکیل برای خود امتناع کند.
در مابقی دعاوی کیفری اگرچه داشتن وکیل اجباری نیست اما متهم و شاکی حق دارند که از وکیل استفاده کنند. در اقشار ضعیف جامعه که فرد توانایی مالی برای انتخاب وکیل نداشته باشد و احتمالا اطلاعات کافی نیز برای دفاع از خود ندارد، می‌تواند از دادگاه تقاضای تعیین وکیل کند. حال اگر دادگاه تشخیص دهد که متهم قادر به انتخاب وکیل نیست، می‌تواند با استفاده از بودجه‌ی دادگستری برای متهم، وکیلی تسخیر کند.
نکته‌ی قابل ذکر این است که در صورت تعیین وکیل از طرف دادگاه، قابل تغییر از سوی متهم نیست مگر در مواردی که ترس آن باشد تا بی‌طرفی و امین بودن وکیل دچار اخلال شود؛ در این رابطه مواردی در قانون ذکر شده است مانند اینکه وکیل تسخیری، همسر یا فرزند او دارای نفع شخصی در پرونده باشند، بین وکیل با یکی از اصحاب دعوا رابطه‌ی خویشاوندی وجود داشته باشد، وکیل قیم یا مخدوم یکی از طرفین باشد، یکی از طرفین مباشر یا متکفل امور وکیل یا همسر وی باشد، وکیل تسخیری یا همسر یا فرزند او، وارث یکی طرفین دعوا باشد، وکیل تعیین‌شده در گذشته پیرامون موضوع دعوای اقامه شده به عنوان دادرس یا داور یا کارشناس یا گواه اظهارنظر کرده باشد و همچنین بین وکیل تسخیری و یکی از طرفین یا همسر یا فرزند او دعوای حقوقی یا جزایی مطرح باشد یا در سابق مطرح بوده و از تاریخ صدور حکم قطعی دو سال نگذشته باشد. همچنین با معرفی شخص به‌عنوان وکیل تسخیری، وی نمی‌تواند مسئولیت محول شده را نپذیرد، زیرا که هر وکیل دادگستری در سال باید سه دفعه، تسخیرا و مجانا برای متهمین وکالت کند. البته اگر وکیل تسخیری مایل نباشد که به‌صورت رایگان وکالت کند، می‌تواند از دادگاه تقاضای حق‌الزحمه نماید و همان‌طور که ذکر شد، حق‌الوکاله‌ی وی از ردیف‌های مربوط به بودجه‌ی دادگستری پرداخت می‌شود و بر اساس مقدار کاری است که انجام شده و از تعرفه‌ی قانونی تجاوز نمی‌کند. اما وکلای دادگستری باید تمامی سعی و تلاش خود برای دفاع از متهم را به‌کار گیرند تا تفکر غالب بر اذهان عمومی مبنی بر اینکه وکلای تسخیری به این علت که رایگان عمل می‌کنند انگیزه‌ای برای حاکم شدن یا نشدن متهم ندارند یا به‌عبارتی وجدان کاری ندارند، کمرنگ شود.
۴. وکالت معاضدتی
در راستای وکالت تسخیری، وکالت معاضدتی یا انتخابی قرار می‌گیرد اما برخلاف وکالت تسخیری، این نوع وکالت در امور مدنی (مانند انحصار وراثت و تقسیم ارث، نکاح و طلاق) و برای خواهان دعوا کاربرد دارد. به این صورت که دادگاه شرایط خواهان را بررسی می‌کند و اگر واقعا شخص توانایی پرداخت حق‌الوکاله نداشته باشد، وی را به کانون وکلا معرفی می‌کند. وکیل معاضدتی مکلف است با موکل قرارداد حق‌الوکاله تنظیم کند و نسخه‌ای از آن را برای واحد معاضدت قضایی واقع در کانون وکلا ارسال کند و در صورت اتمام دعوا و حاکم شدن موکل یا اخذ محکوم‌به، باید یک پنجم حق‌الوکاله را وصول و به صندوق کانون پرداخت کند مگر اینکه بتواند ثابت کند که دریافت حق‌الوکاله قانونا ممکن نیست.
