در حالی که شاید فکر کنید افراد کم‌بینا و نابینا استفاده چندانی از اینستاگرام ندارند، برخی از این افراد حتی شاید روزانه از این شبکه اجتماعی استفاده کنند، اما همانطور که می‌توان حدس زد با مشکلات و چالش‌های مختلفی روبه‌رو می‌شوند. در این مطلب می‌خواهیم نگاهی به نحوه استفاده از اینستاگرام توسط این افراد داشته باشیم و ببینیم چگونه می‌توان تجربه استفاده از این شبکه اجتماعی را برای آن‌ها بهبود داد.
با برنامه صفحهخوان می‌توان استفاده از اینستاگرام و سایر شبکه‌های اجتماعی را برای افراد نابینا و کم‌بینا امکانپذیر کرد؛ اما برای تسهیل بهره‌مندی چنین افرادی از محتوای شبکه‌های اجتماعی و وب‌سایت‌ها، مخصوصا محتوای تصویری با استفاده از این ابزار، چالش‌های دشواری نیز وجود دارد.
افراد نابینا و کم‌بینا می‌توانند با استفاده از برنامه‌های صفحهخوان، محتوا و مفاهیم تصاویر به اشتراک گذاشته شده در شبکه‌های اجتماعی مختلف از جمله اینستاگرام را تا حدودی به صورت ذهنی تصور کنند؛ البته این برنامه‌ها معایبی دارند که باعث می‌شود چندان کارآمد نباشند؛ اما می‌توان با بهره‌مندی از روش‌های ساده، کارآمد بودن آن‌ها را تا میزان قابل توجهی افزایش داد و در نتیجه استفاده از شبکه‌های اجتماعی را برای افراد نابینا آسان‌تر و لذت‌بخش کرد.
برنامه‌های صفحهخوان
برنامه‌های صفحهخوان برای افراد سالم و بینا که در اینستاگرام به سرعت تصاویر و نوشته‌ها را می‌بینند و رد می‌کنند، عجیب به نظر می‌رسند .صداهای تکه تکه آن هیچ معنا و مفهومی برای چنین افرادی ندارند و کاملا آن‌ها را گیج می‌کنند؛ اما در حقیقت صداهای این برنامه‌ها اصلا نامفهوم و بی‌معنی نیستند و در واقع اصوات ماشینی هستند که نام‌های کاربری، تاریخ و ساعت ارسال پست‌ها و همچنین تعداد لایک‌ها را سریع بیان می‌کنند.
دریافت تمام این اطلاعات در هنگام گشت و گذار در اینستاگرام و بررسی پست‌ها برای کاربران به یک اندازه اهمیت دارد. اگر فردی برای تصویری متن جایگزین (alt) نوشته باشد، تصویر به صورت صوتی برایش توصیف می‌شود و ممکن است تصویر مثلا به این شکل توصیف شود: «من و امیر در دریا ایستاده‌ایم و تا زانو در آب هستیم، ترس در چهره امیر کاملا مشخص است و من در حالی که خرچنگ مرده‌ای را در دستم گرفته‌ام، او را می‌ترسانم و می‌خندم».
البته متن این توصیف صوتی که همان متن جایگزین است، باید از قبل توسط کاربران برای تصاویر نوشته شود تا افراد نابینا و کم‌بینا هم بتوانند درست مانند افراد سالم تصاویر را درک کنند؛ اما متاسفانه معمولا افراد کادر مربوط به متن جایگزین را خالی می‌گذارند و توجهی به آن نمی‌کنند. در چنین مواقعی نرم افزارهای صفحهخوان متن جایگزینی را می‌خوانند که توسط اینستاگرام یا خود دستگاه کاربر به صورت خودکار ایجاد شده باشد.
البته طبق گفته «دانیل مک‌کان» (Danielle McCann)، هماهنگ‌کننده اینستاگرام با سازمان ملی نابینایان در آمریکا، متون جایگزین ایجاد شده به صورت خودکار برای برنامه‌های صفحهخوان، جالب نیستند و نتیجه بعضا خنده‌دار می‌شود. با وجود اینکه متن جایگزین ایجاد شده به صورت خودکار نتیجه سال‌ها تکامل فناوری ماشینی است، اما هنوز هم نمی‌تواند تصاویر را به‌درستی توصیف کند و اشتباهات زیادی در آن‌ها دیده می‌شود.
اشتباهات برنامه‌های صفحهخوان
اخیرا مک‌کان که خود او هم نابیناست، گفته مدتی پیش در حال اینستاگرام‌گردی با برنامه صفحهخوان بوده و به تصویری رسیده که نرم افزار در توصیف آن گفته دو گربه قهوه‌ای روی سطح ناصافی خوابیده‌اند، اما همسر مک‌کان به او گفته آن تصویر، تبلیغ یک مغازه لباس عروس با تصویر زنی در لباس عروس است! بنابراین توصیف صوتی آن عکس هیچ ربطی به محتوای عکس نداشته است.
این اشتباهات تفسیری الگوریتمی، مشکل کامل متداولی هستند. اجازه دهید نمونه‌های دیگری از توصیف‌های صوتی اشتباه تصاویر اینستاگرام توسط برنامه صفحهخوان را که از سوی کاربری گزارش شدهاند، بررسی کنیم. قبل از اینکار باید بگوییم جملات داخل گیومه توصیفات صوتی ارائه شده توسط برنامه صفحهخوان هستند.
طبق گفته کاربری، برنامه صفحهخوان تصویر تی‌شرتی با عکس یک مربی را «تیشرت قرمز، سیب، تک‌شاخ» توصیف کرده است.
در گزارش دیگری تصویر خودرویی در کنار یک گیاه آپارتمانی «احتمالا تصویری از یک فضای داخلی است» توصیف شده است. در گزارش دیگری تصویر مقداری صدف «تصویر غذای دریایی» توصیف شده و در مورد دیگری تصویر یک قاب دربردارنده تصاویر مختلف «شاید یک کارتن» توصیف شده است.
طبق گزارش دیگری تصاویری که در آن‌ها یک یا چند نفر دیده می‌شوند، «احتمالا تصویری از یک نفر است.»
با وجود اینکه امروزه بسیاری از گوشی‌ها و تبلت‌های جدید و مدرن از ویژگی‌های خاصی جهت تسهیل استفاده توسط افراد نابینا یا کم‌بینا مثل بزرگنمایی، ایجاد کنتراست یا قابلیت‌ها و برنامه‌های صفحهخوان برخوردارند؛ اما شبکه‌های اجتماعی از جمله اینستاگرام هنوز آنطور که باید، به‌گونه‌ای بهینه‌سازی نشده‌اند که استفاده از آن‌ها برای افراد نابینا یا کم‌بینا آسان یا حداقل امکانپذیر باشد و این فرایند با سرعت کمی پیش می‌رود.
چنانچه کاربر گوشی هوشمندی یکی از دو حالت دارک مود یا لایت مود را فعال کرده باشد، این تنظیمات هنگام ورود به برخی اپلیکیشن‌ها و وب‌سایت‌ها نیز اعمال می‌شود و همچنین امکان نوشتن متون جایگزین برای تصاویر نیز فراهم شده است.
تقریبا در تمام پنل‌های مدیریت محتوای سایت (مثل وردپرس یا پنل‌هایی که بر پایه آن ایجاد شدهاند)، امکان نوشتن متن جایگزین برای تصاویر اصلی و تصاویر داخل متن فراهم شده است، اما تمام این قابلیت‌ها با وجود اینکه قابلیت‌های مفید و کاربردی محسوب می‌شود، نمی‌توانند تضمین کنند که افراد نابینا و کم‌بینا می‌توانند بدون هیچ مشکلی محتوای تصویری متون را به راحتی درک کنند.
بهبود تجربه کاربری افراد کم‌بینا و نابینا
تسهیل استفاده از شبکه‌های اجتماعی توسط افراد نابینا و کم‌بینا نیازمند تلاش گروهی است. افراد نابینا و کم‌بینا باید از وجود قابلیت‌های ایجاد شده برای تسهیل استفاده آن‌ها از شبکه‌های اجتماعی مطلع و با ویژگی‌های آن‌ها آشنا شوند و از سوی دیگر امکانپذیر بودن استفاده از این ویژگی‌ها در هنگام ورود این افراد به شبکه‌های اجتماعی، به آن‌ها یادآوری شود.
یک پلتفرم می‌تواند از صدها قابلیت برای تسهیل استفاده از آن توسط افراد نابینا یا کم‌بینا برخوردار باشد، اما تا زمانی که تک‌تک افراد یا حداقل اکثر آن‌ها با این قابلیت‌ها راحت نباشند، از پلتفرم موردنظر استفاده نخواهند کرد.
در ضمن نباید فراموش کنیم حتی افرادی که متون جایگزین برای تصاویر می‌نویسند، اصلا نمی‌توانند خود را جای افراد نابینا یا کم‌بینا بگذارند و متون جایگزینی که این افراد می‌نویسند، معمولا نمی‌توانند تصور ذهنی خوبی از تصاویر برای افراد نابینا یا کم‌بینا ایجاد کنند. در بیشتر مواقع افراد متون جایگزین تصویر را کاملا ساده و کلی و در حد عبارات کوتاه می‌نویسند.
از سوی دیگر نوشتن چند پاراگراف به عنوان متن جایگزین برای توصیف یک عکس کار را برای برنامه صفحهخوان جهت توصیف صوتی عکس دشوار می‌کند؛ بنابراین متن جایگزین باید به صورتی نوشته شود که حداکثر مفهوم لازم با کوتاه‌ترین متن انتقال داده شود که کار دشواری است.
طبق بیانیه منتشر شده از سوی بنیاد نابینایان آمریکا (AFB)، متن جایگزین باید کاملا رسا باشد و از بیان غیرضروری در آن خودداری شود، مثلا وقتی‌که می‌خواهید تصویر به اشتراک گذاشته شده از حیوان خانگی خود در اینستاگرام را توصیف کنید، لازم نیست اطلاعاتی مثل نژاد یا ویژگی‌های ظاهری او را بیان کنید و به عنوان مثال اگر چهره آن حیوان حالت خاصی دارد یا کار خاصی در تصویر انجام می‌دهد، بیشتر روی توصیف آن حالت‌ها یا کارها تمرکز کنید.
اگرچه ممکن است توصیف‌های ارائه شده در متون جایگزین ایجاد شده به صورت خودکار، روزی دقیق‌تر شوند و دیگر شاهد اشتباه‌های فاحش امروزی نباشیم، اما بدون تردید هیچ زمانی چنین متونی نمی‌توانند جایگزین متون نوشته شده توسط انسان شوند.
در سال ۲۰۱۹ تصاویر به اشتراک گذاشته شده به دلیل وجود مشکل فنی مدتی نمایش داده نشدند و کاربران به‌جای تصاویر، برچسب‌های ایجاد شده توسط هوش مصنوعی را می‌دیدند. این برچسب‌ها دارای توصیفاتی مثل «این تصویر ممکن است دربردارنده فرد ایستاده‌ای باشد» بودند، اما مسلما فرد یا افراد ایستاده می‌توانند حالت‌های مختلفی داشته باشند؛ مثلا ممکن است یکدیگر را در آغوش گرفته باشند یا افراد حاضر در تصاویر در حال شکلک درآوردن باشند یا مقابل پنجره‌ای با چشم‌اندازی زیبا ایستاده باشند.
مسلما در صورتی که متن جایگزین برای تصاویر به اشتراک گذاشته شده در شبکه‌های اجتماعی تنها با استفاده از هوش مصنوعی و یادگیری ماشینی و بدون دخالت انسان ایجاد شوند، افراد نابینا و کم‌بینا نمی‌توانند محتوای تصاویر را به صورت دقیق در ذهن خود تصور کنند و به این ترتیب دیگر تمایلی ندارند برای تصور ذهنی محتواهای تصویری تلاش کنند؛ حتی ممکن است چنین رویکردی باعث شود زمانی که تصاویر بارگذاری شده در شبکه‌های اجتماعی به هر دلیلی نمایش داده نشوند، افراد سالم هم تمایلی به دیدن محتوای منتشر شده در این پلتفرم‌ها نداشته باشند و از آن‌ها خارج شوند
طبق گفته AFB، موافقان استفاده از قابلیت‌های کاربردی برای تسهیل استفاده از شبکه‌های اجتماعی یا پلتفرم‌های مشابه برای افراد نابینا یا کم‌بینا، معتقدند برای ایجاد چنین ویژگی‌هایی باید اقدامات اساسی انجام داد و کار را از صفر شروع کرد و نباید تنها به استفاده از قابلیت‌ها یا افزونه‌های آماده طراحی شده برای این هدف اکتفا کرد.
اما توسعه‌دهندگان بسیاری از شبکه‌های اجتماعی محبوب مثل اینستاگرام، توییتر و تیک تاک، در ابتدای فرایند توسعه پلتفرم‌های خود به این موضوع اصلا توجه نکرده‌اند و تنها تلاش کرده‌اند با بهره‌مندی از قابلیت‌های موجود و آماده، استفاده از شبکه‌های اجتماعی خود را برای افراد دارای مشکلات جسمی، ساده‌تر کنند! چنانچه دنبال کردن چنین رویکردی در آینده نیز ادامه پیدا کند، هیچ تضمینی وجود ندارد که افراد نابینا یا کم‌بینا تمایلی به استفاده از شبکه‌های اجتماعی داشته باشند.
متاسفانه بسیاری از افراد تصور می‌کنند افراد کم‌بینا و نابینا علاقه‌ای به محتوای بصری ندارند و همین تصور غلط باعث می‌شود توسعه‌دهندگان شبکه‌های اجتماعی یا سایر رسانه‌های ارائه‌دهنده محتوای بصری، برای تسهیل استفاده از پلتفرم‌های خود توسط چنین افرادی انگیزه و علاقه‌ای نداشته باشند.
مک‌کان از وجود چنین تصور غلطی در ذهن افراد سالم بسیار ناراحت است و گفته تصاویر برای افراد نابینا و کم‌بینا هم اهمیت دارند. به اعتقاد او امروزه شبکه‌های اجتماعی به آینه تمام نمایی از فرهنگ تبدیل شدهاند، اما اگر افراد نابینا یا کم‌بینا نتوانند محتوای تصاویر را کاملا دقیق در ذهن خود تصور کنند، نمی‌توانند از تصاویر که به‌نوعی زبان اجتماعی محسوب می‌شوند، به عنوان ابزاری برای آشنایی بهتر با فرهنگ‌های مختلف و درک آن از ابعاد مختلف استفاده کنند.
«کریستی اسمیت برمن» (Christy Smith Berman)، ویرایشگر کم‌بینای سایت سرگرمی «Can I Play That» از اینکه تصاویر و ویدیوها بدون هیچ گونه توصیف صوتی یا متنی در شبکه‌های اجتماعی منتشر و دست‌به‌دست می‌شوند، انتقاد کرده است. «استیون اکوینو» (teven Aquino) روزنامه‌نگار کم‌بینای دیگری نیز از این موضوع انتقاد کرده، البته او از برنامه صفحهخوان استفاده نمی‌کند و سعی می‌کند با ذره‌بین تصاویر را ببیند؛ اما باز هم در برخی موارد نمی‌تواند محتوای تصاویر را آن طور که باید، تشخیص دهد و تنها تشخیص می‌دهد که تصویر جالب است و چیز دیگری دستگیرش نمی‌شود.
نوشتن متن جایگزین برای تصاویر جالب و خنده‌داری که دربردارنده شوخی‌های تصویری یا مفاهیم مثل آن‌ها هستند، برای هر فردی راحت نیست و باید توانایی لازم برای توصیف متنی چنین مواردی را داشته باشد و حتی در برخی مواقع باید با مفاهیم مرتبط با یکدیگر در فرهنگ‌های مختلف آشنا باشد. در ضمن برخی تصاویر دارای مفاهیم پیچیده فلسفی هستند که ممکن است برای هر فردی جالب نباشد.
زمانی که می‌خواهید برای چنین تصاویری متن جایگزین بنویسید مثل این است که بخواهید فرهنگ جذابی را برای پدربزرگ خود توصیف کنید؛ بنابراین می‌توان گفت توصیف چنین تصاویری کار تقریبا تخصصی محسوب می‌شود و باید دانش لازم و عمیق در مورد مفاهیم به تصویر کشیده در این تصاویر را داشته باشید.
یکی دیگر از مشکلاتی که در رابطه با استفاده از شبکه‌های اجتماعی توسط افراد نابینا یا کم‌بینا باید به آن اشاره کنیم، استفاده برخی افراد از فرمت‌های خاصی برای نوشتن متون است. افراد سالم به راحتی چنین متونی را به عنوان متونی با فرمت متفاوت تشخیص می‌دهند؛ اما برنامه صفحهخوان در تشخیص چنین متونی با مشکل مواجه می‌شود.
در ضمن برنامه‌های صفحهخوان در تشخیص تصاویری که دارای ایموجی هستند یا متونی دارند که با فرمت‌های کاملا غیرمتداولی ایجاد شده باشند (مثلا با حروف درهم‌برهم و پیچ‌و‌تاب‌دار) نیز مشکل دارند و باید برای تسهیل توصیف صوتی چنین تصاویری توسط برنامه صفحهخوان، حتما در هنگام بارگذاری آن‌ها متن جایگزین هم برای آن‌ها بنویسید؛ البته متاسفانه تعداد بسیار اندکی از کاربران این موضوع را می‌دانند.
به گفته مک‌کان امروزه بسیاری از وب‌سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی قابلیت‌هایی را برای تسهیل بهره‌مندی افراد نابینا و کم‌بینا از محتوای خود ایجاد کرده‌اند؛ مثلا در تیک تاک قابلیت تبدیل گفتار به متن ایجاد شده است. امیدواریم در آینده شبکه‌های اجتماعی کاربران را به اضافه کردن کپشن، توصیف بصری و متن جایگزین تشویق کنند.
مک‌کان معتقد است آموزش و انتقال مفاهیم به افراد نابینا، کم‌بینا و سایر افرادی که مشکلات جسمی‌شان برای یادگیری آن‌ها مشکل ایجاد می‌کند، یک وظیفه است و شبکه‌های اجتماعی نیز باید به انجام این وظیفه متعهد باشند.
وی امیدوار است که افراد دارای مشکل بینایی هم روزی بتوانند مفاهیم ویدیوها و تصاویر وایرال را که با سرعت بالایی در شبکه‌های اجتماعی منتشر و دست‌به‌دست می‌شوند و توجه افراد زیادی را به خود جلب می‌کنند، به راحتی تشخیص دهند و تا زمانی که چنین هدفی محقق نشود حس برقراری ارتباط به چنین افرادی دست نمی‌دهد
