اصول قرارداد پیمانکاری و انواع آن

قرارداد پیمانکاری چیست؟ انواع قراردادهای پیمانکاری کدام است؟ اصول قراردادهای پیمانکاری چیست؟ قراردادهای پیمانکاری چه شرایطی دارد؟

تعریف روابط بین ارکان یک پروژه یعنی بین کارفرما، مهندس مشاور و پیمانکار نیازمند یک آگاهی همه جانبه از ضوابط و مقررات مختلف است. در این میان شرایط عمومی پیمان، اهمیت بسیاری دارد به‌طوری که احاطه‌ی کامل به تمامی نکات آن می‌تواند بسیاری از اختلاف‌های مابین دست‌اندرکاران پروژه‌ی عمرانی را حل کند. شاید یکی از دلایل عدم اهمیت مهندسان شاغل به این رویکرد، حجم وسیع شرایط عمومی پیمان و ارجاعات متعدد مواد گوناگون به یکدیگر است.

در این متن به تعریف پیمان و بررسی موافقت‌نامه پیمان و دیگر زوایای تعاریف و مفاهیم و مقررات پیمانکاری می‌پردازیم.

پیمان چیست؟

پیمان مجموعه اسناد و مدارکی است که در ماده‌ی ۲ موافقتنامه درج شده است.

ماده‌ی ۲ موافقتنامه سندی است که مشخصات اصلی پیمان، مانند مشخصات دو طرف، موضوع، مبلغ و مدت پیمان در آن بیان شده است.

شرایط عمومی

شرایط عمومی عبارت است از تعهدات تبعی غیرقابل تغییر و عام حاکم بر پیمان. بر این اساس تعهدات و الزامات مندرج در شرایط عمومی پیمان، جنبه‌ی عام دارد که باید در تمامی قراردادهای پیمانکاری رعایت شود و اساسا هیچگونه تغییری نباید در آنها ایجاد شود. به عبارت دیگر شرایط عمومی شرایطی است که اصول کلی حاکم بر پیمان را تعیین می‌کند. مثلا در بند (ط) ماده‌ی ۱۷ شرایط عمومی، پیمانکار در مقابل کارفرما مسئول اعمال کارکنان خود است. این یک شرط کلی و عمومی است که در همه‌ی قراردادهای پیمانکاری رعایت می‌شود. درحقیقت، شرایط عمومی یک چارچوب کلی است که بسیاری از تکالیف، حقوق و مسئولیت‌های کارفرما و پیمانکار در آن قید شده است. طرفین عملکرد خود را در مورد اجرای یک پروژه در همان چارچوب تنطیم می‌کنند. هر نوع قراداد پیمانکاری راجع به هر موضوع و پروژه‌ی متفاوت (البته از نوع اول) باید از آن شرایط عمومی پیروی کند. از آنجا که مفاد شرایط عمومی، جنبه‌ی عام و کلی دارند لذا فرض بر این است که پیمانکار -نظیر قانون حاکم بر پیمان- از آن مطلع است.

شرایط خصوصی

شرایط خصوصی شرایط خاصی است که به‌منظور تکمیل شرایط عمومی برای این پیمان، باتوجه به وضعیت و ماهیت آن تنظیم شده است. موارد درج شده در شرایط خصوصی، هیچگاه نمی‌تواند موارد شرایط عمومی را نقض کند.

برنامه‌ی زمانی اجرای کار

الف) برنامه‌ی زمانی کلی: برنامه‌ای است که درآن زمانبندی کلی کارهای موضوع پیمان بر حسب ماده، گنجانده شده و در اسناد و مدارک پیمان درج شده است.

ب) برنامه‌ی زمانی تفصیلی: برنامه‌ای است که زمانبندی فعالیت‌های مختلف کارهای موضوع پیمان به تفصیل و در چارچوب برنامه‌ی زمانی کلی، در آن آمده است.

کارفرما

کارفرما شخص حقوقی است که یک طرف امضاکننده‌ی پیمان است و عملیات موضوع پیمان را بر اساس اسناد و مدارک پیمان، به پیمانکار واگذار کرده است. نمایندگان و جانشین‌های قانونی کارفرما، در حکم کارفرما هستند.

پیمانکار

پیمانکار شخص حقیقی یا حقوقی و طرف دیگر امضاکننده‌ی پیمان است و اجرای موضوع پیمان را بر اساس اسناد و مدارک پیمان، به عهده گرفته است. نمایندگان و جانشین‌های قانونی پیمانکار، در حکم پیمانکار هستند.

مدیر طرح

مدیر طرح شخص حقوقی است که به منظور مدیریت اجرای کار، در چارچوب اختیارات تعیین شده در اسناد و مدارک پیمان، از سوی کارفرما به پیمانکار معرفی می‌شود.

مهندسِ مشاور، مهندسِ ناظر

مهندس مشاور، شخص حقیقی یا حقوقی است که برای نظارت بر اجرای کار، در چارچوب اختیارات تعیین شده در اسناد و مدارک پیمان به پیمانکار معرفی می‌شود.

مفهوم شرایط پیمان

اگرچه از نظر حقوقی، شرایط پیمان (اعم از عمومی و خصوصی) نسبت به موافقتنامه جنبه‌ی فرعی و تبعی دارد ولی پرحجم‌ترین قسمت‌های پیمان را شرایط یاد شده، تشکیل می‌دهند. قبلا شرایط را از عناصر اصلی تعریف پیمان برشمردیم و تعریف آن را از آغاز عبارات موافقت‌نامه به‌دست آوردیم. اما ایرادی که به آن تعریف وارد می‌شود این است که در آنجا (موافقت نامه) فقط شرایط عمومی از عناصر تعریف را بر شمردیم در حالی که شرایط عمومی فقط بخشی از پیمان است و بخش دیگر، شرایط اختصاصی است که هر دو گروه شرایط را در بحث قبلی تشریح نمودیم. البته تعریف شرایط عمومی در ماده‌ی ۳ سند شرایط عمومی پیمان، از لحاظ حقوقی نمی‌تواند نشان‌دهنده‌ی مقصود باشد. یعنی نمی‌تواند تعریف علمی و منطقی باشد. لذا بنا به ضرورت ناچاریم تعریف حقوقی شرایط عمومی را با توجه به مفهوم حقوقی شرط در نظر بگیریم.

ضمانت‌نامه‌ی اجرای شرایط پیمان

ضمانت‌نامه‌ی اجرای شرایط پیمان همان تعهدات و الزاماتی هستند که از خود، استقلالی ندارند و تابع موافقتنامه‌اند. این تعهدات در شرایط عمومی و خصوصی پیمان همه از یک نوع نیستند بلکه باهم متفاوتند. اساسا شرایط باید طوری تنظیم شوند که عمل بر خلاف آنها از سوی هریک از طرفین پیمان، مستوجب جزای کیفری متناسب با آن باشد. البته منظور از کیفر و جزا در اینجا نه به معنی کیفر و جزای یک فعل مجرمانه در حقوق کیفری است بلکه همان مابه‌ازایی است که لازمه‌ی تضمین شرط است و به طرف مقابل حق می‌دهد از آن به نفع خود استفاده کند. از منظر فوق شرایط عمومی یا خصوصی پیمان دو گونه‌اند:

• بعضی از شرایط فاقد ضمانت اجرایی هستند و هیچ معلوم نیست در صورت استنکاف یا عدم اجرای آنها از سوی هریک از طرفین پیمان، طرف مقابل چه اقدامی می‌تواند انجام بدهد و چه آثاری ممکن است در اعتبار حقوقی پیمان ایجاد شود. دسته‌ای از این شرایط جنبه‌ی توضیحی دارند که طبعا ضمانت اجرایی برای آنها قابل تصور نیست و دسته‌ی دیگر اگرچه جنبه‌ی توضیحی ندارد و کاملا امری و لازم‌اند ولی بازهم اثری از ضمانت اجرایی آنها به چشم نمی‌خورد.
• گروه دیگری از شرایط ضمانت اجرایی لازم را دارند. این گروه از شرایط را می‌توان شرط به معنای حقوقی آن دانست. زیرا تعهدی که ضمانت اجرای لازم نداشته باشد، خود به خود در حکم این است که هیچ شرطی وجود نداشته البته ابن گروه از شرایط خود دو نوعند: دسته‌ای از این شرایط، ضمانت اجرای مالی دارند که بر اساس و موجودیت پیمان خللی وارد نمی‌کند، ولی دسته‌ای دیگر موجودیت پیمان را از بین می‌برند.

اقسام قراردادهای عمومی یا اداری

قراردادهایی که در دستگاه‌ها رایج و متداولند عبارتند از:

• مقاطعه‌کاری یا پیمانکاری دولتی: قراردادی است که به‌موجب آن اداره یا مؤسسه‌ی دولتی، انجام عمل یا فروش کالایی را با شرایط معینی در قبال مزد یا بها و در مدت معینی به شخص یا اشخاص معینی به نام مقاطعه‌کار واگذار می‌کند. موضوع مقاطعه ممکن است ایجاد ساختمان یا حمل‌ونقل یا راهسازی یا تهیه و تدارک کالا یا انجام عملی دیگر باشد. (ماده‌ی ۱۱ مالیات بر درآمد ۱۳۳۹)
• امتیاز: قراردادی است که به‌موجب آن دولت یا مؤسسات وابسته به آن طبق شرایط معین، اداره‌ی یک امر عام‌المنفعه یا بهره‌برداری از یک ثروت ملی را به‌طور انحصاری به شخص یا اشخاص معینی واگذار می‌کند که در مدت معینی به سرمایه‌ی خود اداره یا بهره‌برداری کند و در ازای کار و زحمت خود، وجوهی را از مصرف‌کنندگان یا از دولت دریافت دارد یا سهمی از منافع خود را به دولت بپردازد. در مورد اول مانند دفتر خدمات پیشخوان دولت و در مورد دوم استخراج معادن سنگ و طلا را می‌توان مثال زد.
• عاملیت: قراردادی است که به‌موجب آن شخص یا اشخاص، از طرف مؤسسه‌ی عمومی در مقابل گرفتن حق‌العمل کاری معین، برای اجرا و اداره‌ی عملیات معینی به کارگماشته می‌شوند.
• قراردادهای بررسی، مطالعه، تحقیق، تألیف، ترجمه و فیلم سازی.
• قراردادهای مشارکت (مدنی و حقوقی)، قرارداد سرویس و قرارداد خرید متقابل.
• قرضه‌ی عمومی: قرادادی است که به‌موجب آن دولت با انتشار قرضه‌، وجوهی را به‌عنوان وام با سود معینی از شخص یا اشخاص معین دریافت می‌کند که در سررسید مدت معینی اصل و سود آن را به وام‌دهنده کارسازی کند.
• پیمان استخدامی: قراردادی است که به‌موجب آن شخص معینی با اجرت معین و به‌مدت معین به استخدام دولت در می‌آید، مانند استخدام‌های پیمانی.

انواع قراردادهای پیمانکاری