مخترع برای اینکه بتواند از اختراع خود در مقابل دیگران حمایت کند و همچنین از سایر مزایای قانونی بهره‌مند شود، باید اختراع خود را به ثبت برساند. مرجع ثبت اختراع در ایران اداره مالکیت صنعتی است و اختراعات از طریق پورتال این سازمان قابل ثبت هستند و نیازی به مراجعه حضوری به این سازمان نیست. بعد از ثبت تقاضای مخترع، متخصصان اداره مالکیت صنعتی تقاضای او را بررسی می‌نمایند و در صورت تطابق آن با شرایط و ضوابط قانونی، به فرد «گواهینامه‌ی ثبت اختراع» اعطا می‌نمایند. در این مقاله سعی می‌کنیم به اختصار مراحل ثبت اختراع را بررسی نماییم؛ اما پیش از هر چیز ضروری است که مشخص کنیم قانون دقیقاً چه مواردی را به‌عنوان «اختراع» به رسمیت شناخته و قابل ثبت می‌داند.
«اختراع» نتیجه‌ی فکر فرد یا افراد است که برای اولین بار محصول یا روش (فرایند یا فراورده) خاصی را ارائه می‌کند و مشکلی را در یک حرفه‌وفن و صنعت حل می‌نماید. منظور از صنعت، معنای گسترده‌ی آن است و شامل مواردی نظیر صنایع‌دستی، کشاورزی، خدمات و … نیز می‌شود.
مشخصات یک اختراع قابل ثبت
۱. جدید باشد
یعنی در قلمرو دانش یا آگاهی سابق موجود نباشد. به عبارت بهتر اختراع نباید تکراری باشد و مشابه آن قبلاً ایجاد نشده باشد.
- نکته: در خصوص جدید بودن، ارزیابی تنها محدود به قلمرو جغرافیایی داخل کشور نیست و تمام کشورها مدنظر قرار می‌گیرند؛ بنابراین در هر کجای دنیا سابقه‌ای از اختراع وجود داشته باشد، آن اختراع جدید نیست. به‌علاوه شیوه و نحوه‌ی بیان اطلاعات هم تفاوتی نمی‌کند؛ یعنی اختراع در هرکجای جهان و از هر طریق که افشا شده باشد دیگر جدید محسوب نمی‌شود.
۲. دارای خلاقیت و ابتکار باشد
یعنی برای فردِ کارشناسی که دارای مهارت در آن زمینه علمی است، بدیهی و آشکار نباشد. اختراع باید دارای خلاقیت و ابتکاری باشد که افراد و کارشناسان عادی به راحتی قادر به فهم آن نباشند و آن را به‌عنوان مسئله‌ای عادی و بدیهی تلقی نکنند.
۳. دارای کاربرد صنعتی باشد
یعنی در رشته‌ای از صنعت قابل ساخت یا استفاده باشد. البته لازم نیست حتماً استفاده‌ی عملی از اختراع نشان داده شود. بلکه کافی است نشان داده شود که اختراع مذکور بالقوه قابل استفاده یا ساخت در صنعت است (صنعت هم همان‌طور که در بالا اشاره شد، مفهوم بسیار گسترده‌ای دارد).
این نکته هم باید موردتوجه قرار بگیرد که كشفيات، نظریه‌های علمی، روش‌های رياضی، آثار هنری، طرح‌ها و قواعد يا روش‌های انجام كار تجاری و ساير فعالیت‌های ذهنی و اجتماعی را نمی‌توان به‌عنوان اختراع ثبت کرد.
مراحل ثبت اختراع
برای ثبت اختراع خود باید به سایت اداره مالکیت صنعتی به آدرس www.iripo.ssaa.ir مراجعه نمایید. این پورتال به‌طور کلی دو دسته اطلاعات را برای ثبت اختراع ضروری می‌داند؛ نخست، مشخصات فردی مالک و مخترع و دوم، مشخصات فنی اختراع موردنظر. پس از ثبت اظهارنامه، درخواست شما هم از لحاظ شکلی و هم از لحاظ ماهوی مورد بررسی قرار می‌گیرد.
۱. مشخصات فردی مالک و مخترع
در این مرحله، باید مشخصات دقیق مالک / مالکان و مخترع/ مخترعان ثبت شوند. مدارک مثبت هویت این افراد مانند کپی شناسنامه، کارت ملی و نیز روزنامه رسمی تأسیس (در مورد اشخاص حقوقی) باید در سایت بارگذاری شود؛ بنابراین نسخه‌ی اسکن شده‌ی این مدارک برای ثبت اختراع لازم است.
در خصوص ثبت مشخصات باید توجه داشت که مالک و مخترع الزاماً یک نفر نیستند؛ یعنی مالک اختراع می‌تواند کسی به غیر از مخترع باشد. به‌عنوان مثال در جایی که مخترع، اختراع را با سفارش کارفرمای خود ابداع کرده است، کارفرما مالک محسوب می‌شود. مالک اختراع می‌تواند یک شخص حقوقی مانند یک شرکت تجاری باشد اما مخترع حتماً باید شخص حقیقی- یک فرد- باشد. اگر به‌عنوان وکیل از طرف شخص دیگری اقدام به ثبت اختراع می‌کنید، دقت داشته باشید که باید مشخصات خود را به‌طور کامل وارد نمایید و مدارک نمایندگی خود را هم ضمیمه‌ی اظهارنامه کنید.
پورتال همچنین از مخترع می‌خواهد که فردی را به‌عنوان «دریافت‌کننده‌ی ابلاغ‌ها» مشخص نماید. این بخش بسیار مهم است چرا که تمامی اطلاعیه‌ها و موارد مهم بعدی، مانند اخطار رفع نقص و … به نشانی ثبت‌شده (عمدتاً از طریق پیام کوتاه و یا ایمیل) برای این فرد ارسال می‌شود و با توجه به اینکه برای انجام برخی موارد مثل تکمیل اظهارنامه و یا رفع نقص مهلت‌های کوتاهی وجود دارد، باید در این بخش اطلاعات را با دقت کامل وارد کنید. اگر شخصاً می‌خواهید اختراع خود را ثبت کنید و وکیل ندارید، خود شما شخصاً به‌عنوان دریافت‌کننده‌ی ابلاغ و پیگیری‌کننده‌ی امور محسوب می‌شوید. اگر هم متقاضی شخص حقوقی باشد، صاحب امضای شخص حقوقی دریافت‌کننده‌ی ابلاغ خواهد بود.
۲. مشخصات فنی اختراع
در این بخش باید اطلاعات فنی اختراع را وارد نمایید. نخست لازم است که برای اختراع خود نام یا عنوانی انتخاب کنید. سعی کنید از نام‌های خلاقانه استفاده کنید. سپس باید به‌طور خلاصه اختراع خود را توصیف کنید؛ در واقع باید به‌طور خلاصه ویژگی‌های فنی و تخصصی اختراع خود را توضیح دهید؛ مشکل فنی، بنیان و اساس راه حل خود و در نهایت کاربرد/کاربردهای اصلی اختراع را به‌طور مختصر بیان کنید. اگر برای روشن شدن این موارد لازم است، می‌توانید از فرمول‌های شیمیایی، معادلات ریاضی و یا حتی شکل و نقشه استفاده کنید. در این قسمت بیشتر کارکرد فنی اختراع شما مدنظر است، پس روی مزایا و ارزش اختراع تأکید نکنید.
- نکته‌ی ۱: طبق موازین قانونی در ایران نرم‌افزارها اصولاً تحت حمایت حق اختراع نیستند. با وجود این، در صورت وجود شرایط مقرر در قانون ثبت اختراعات، نرم‌افزارها هم می‌توانند به‌عنوان اختراع شناخته شوند اما برای ثبت نرم‌افزارها به‌عنوان اختراع، اداره مالکیت صنعتی باید تائید فنی کمیته‌ی حق اختراع شورای عالی انفورماتیک کشور را کسب نماید. درصورتی که اختراع شما، نرم‌افزار است اما شرایط سه‌گانه‌ی اختراع (جدید بودن، ابتکاری بودن و کاربرد صنعتی) را داراست باید ابتدا به سایت شورای عالی انفورماتیک به آدرس shci.ir مراجعه کنید و از این سایت تأییدیه‌ی فنی دریافت نمایید.
- نکته‌ی ۲: حق تقدم- این بخش مختص اشخاصی است که اختراع خود را در کشور دیگری به ثبت رسانده‌اند. درصورت انتخاب این بخش، باید مدارک حق تقدم در بخش ضمایم پیوست شود (تمامی مدارک حق تقدم باید به زبان اصلی و همچنین دارای ترجمه رسمی دادگستری باشند).
پس از تکمیل این بخش‌ها نوبت به ارسال ضمایم می‌رسد که مهم‌ترین بخش آن توصیف اختراع است. این بخش به‌تنهایی هم می‌تواند وضعیت قابل ثبت بودن یا نبودن اختراع شما را مشخص کند و هم حدومرز حق‌وحقوق شما بر روی اختراع را روشن می‌کند؛ پس در تنظیم آن عجله نکنید و همه‌ی موارد لازم- مانند تصاویر و نقشه‌ها را- با دقت کامل آماده کنید. دقت داشته باشید که حق اختراع یک قرارداد دوجانبه است که از طرف دولت با مخترع بسته می‌شود و دولت برای مخترع در قبال افشای جزئیات اختراع و کمکی که به توسعه‌ی صنعتی و تکنولوژی کشور می‌نماید، یک حق انحصاری ۲۰ ساله قائل می‌شود. پس برای تحقق این قرارداد، متقاضی باید با ذکر جزئیات، اختراع خود را توصیف و افشا نماید تا هر شخصی که در همان رشته‌ی فنی مهارت دارد، بتواند آن را بازسازی کند و اختراع را طبق توصیف و نقشه‌ی آن، بدون هیچ تلاش اختراعی یا نوآورانه اجرا کند. در غیر این صورت اختراع ممکن است ثبت نشود یا اگر در دادگاه دعوی مطرح شود ممکن است باطل شود؛ بنابراین توصیف اختراع باید به صورت صریح و گویا، اختراع را افشا کند، به‌گونه‌ای که اشخاص دارای مهارت عادی در آن فن بتوانند ادعاهای اختراع را درک نمایند و بدون تجربه و تخصص زیاد آن را پیاده کنند.
شما باید در توصیف اختراع خود به موارد زیر توجه داشته باشید:
- زمینه‌ی فنی و علمی اختراع خود را مشخص کنید (به عنوان مثال شیمی، کشاورزی، …)
- هدف خود از ابداع اختراع را توضیح دهید؛ مشخص کنید که اختراع شما دقیقاً برای حل چه مشکلی ایجاد شده است
- دانش فنی پیشین و سابقه‌ی پیشرفت‌هایی که در رابطه با اختراع ادعایی وجود دارد را بیان نمایید به نحوی که برای درک جدید بودن اختراع کفایت کند
- راه حل خود برای حل مشکل مطروحه را به طور مبسوط شرح دهید. سعی کنید توضیحات دقیق و منسجمی از نحوه‌ی کارکرد اختراع خود ارائه کنید؛ به‌طوری‌که کارشناس با خواندن این توضیحات اختراع شما را بفهمد و حتی بتواند آن را پیاده نماید
- در صورت لزوم حتماً از اشکال، نقشه‌ها و نمودارها استفاده کنید و این اشکال و نقشه‌ها را نیز با توضیحات کافی همراه کنید
- مزایای اختراع خود را به‌روشنی بیان کنید
- روش‌های اجرایی موجود برای به‌کارگیری اختراع را شرح دهید
- بر کاربرد صنعتی اختراع خود تأکید کنید
بعد از توصیف اختراع نوبت به ثبت ادعا/ادعاهای اختراع می‌رسد. ادعانامه حدود حمایت یک اختراع را تعیین می‌کند. ادعاها برای یک اختراع ثبت‌شده از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. در ادعای اختراع، متقاضی قلمرو و محدوده‌ی حق انحصاری اختراع خود را با بیان ادعاها تعیین می‌کند؛ ادعاها قلب یک اختراع محسوب می‌شوند چون با تعیین قلمرو اختراع خود، میزان حمایت حقوقی از اختراع خود را مشخص می‌کنید. ادعای اختراع باید صریح و موجز باشد و مشروط به تحقق شرایط خاص نباشد. درصورت عدم صراحت و شفافیت، امکان سوءِاستفاده و نقض حق در آینده برای مالک اختراع محتمل خواهد بود. توصیه می‌شود که برای روشن کردن ادعا/ادعاهای خود حتماً با یک کارشناس حقوقی مشورت کنید.
۳. بررسی اظهارنامه
بعد از ثبت اظهارنامه، تقاضای ثبت اختراع شما مورد بررسی قرار می‌گیرد. پیش از هر چیز تقاضای شما و مدارکی که ارسال کرده‌اید (مانند توصیف، ادعا، نقشه‌ها و…) بررسی می‌شوند تا اطمینان حاصل شود که همه‌ی این موارد مطابق قوانین و ضوابط مربوطه تکمیل شده‌اند. اگر در هر یک از قسمت‌های اظهارنامه نقص یا ایرادی مشاهده شود، کارشناس مربوطه برای شما اخطار رفع نقص صادر می کند (که معمولاً به شما ایمیل می‌شود و همچنین در پورتال از طریق گزینه پیگیری اظهارنامه و خلاصه پرونده قابل‌رؤیت است). شما30 روز وقت دارید که تقاضانامه خود را اصلاح کنید. در غیر این صورت اظهارنامه شما باطل می‌شود.
درصورتی‌که اظهارنامه و ضمایم آن کامل و مطابق قانون و آیین‌نامه تنظیم‌شده باشد (و یا در موعد مقرر تکمیل شده باشد)؛ کارشناس با توجه به ادعاها و توصیف و خلاصه اختراع شما، در سیستم جست‌وجو می‌کند و درصورتی‌که اختراعاتی مشابه اختراع شما در سیستمِ (بانک اطلاعات داده) اداره‌ی مالکیت صنعتی پیدا کرد، طی ابلاغیه‌ای این امر را به شما اطلاع می‌دهد. در این مرحله شما باید به اداره مالکیت صنعتی مراجعه کنید و در صورت امکان با شواهد و استدلال کارشناس این اداره را قانع کنید که اختراع شما جدید بوده است و نسبت به اختراعات قبلی دارای گام ابتکاری است. اگر موفق به انجام این کار شوید، کارشناس از یک مرجع تخصصی ذی صلاح استعلام می‌کند تا اختراع شما را مورد تایید قرار دهد. منظور از مرجع ذی‌صلاح، نهادی است که در خصوص زمینه اختراع مورد نظر تخصص دارد و در مورد شرایط سه‌گانه اختراع شما، به صورت کارشناسی اظهار نظر می‌کند. به عنوان مثال بنیاد ملی نخبگان می‌تواند یکی از این مراجع باشد. در بعضی مواقع ممکن است ضرورت داشته باشد که شما شخصا به یک نهاد ذی‌صلاح مراجعه و در خصوص اختراع خود از آن استعلام کنید. در برخی موارد هم خود اداره مالکیت صنعتی این کار را انجام می‌دهد و در صورت تایید نتیجه آن را در پورتال شما به نمایش می‌گذارد. بعد از تایید شرایط ماهوی اختراع، شما باید ظرف ۳۰ روز از تاریخ اعلامیه نسبت به پرداخت هزینه کنید.
پس از انجام این مراحل، شما «گواهینامه حق اختراع» دریافت می کنید که سند مالکیت شما بر اختراع است.
- اعتبار گواهینامه اختراع ۲۰ سال از تاریخ تسلیم اظهارنامه است. برای حفظ اعتبار گواهینامه باید هر سال، دو ماه قبل از تاریخ تسلیم اظهارنامه، هزینه‌ای تأدیه شود. در صورت عدم پرداخت این هزینه‌ی سالیانه، ثبت اختراع از درجه‌ی اعتبار ساقط می‌گردد.
- متقاضیان همچنین می‌توانند برای کسب اطلاعات بیشتر به راهنمای وب‌سایت اداره مالکیت صنعتی در این زمینه مراجعه نمایند.
