امروزه تکنولوژی و فناوری نقش بسیار پررنگی در صنعت و تجارت پیدا کرده است و بنیان موفقیت در این زمینه‌ها محسوب می‌شود. اتکای صنعت و تجارت بر تکنولوژی و فناوری علاوه بر تغییرات بنیادین اقتصادی‌ای که به دنبال داشته است، به لحاظ حقوقی هم چالش‌برانگیز بوده و بعضا موجب تغییر برخی مفاهیم حقوق سنتی یا ایجاد مفاهیم حقوقی جدید شده است؛ چراکه تکنولوژی و فناوری اصولا مادی نیست و از جنس دانش فنی (know how) و علم است. غیرمادی بودن تکنولوژی موجب می‌شود که استفادهی یک نفر از آن مانع استفادهی دیگران نشود؛ به‌عبارت بهتر افراد مختلف می‌توانند در جاهای مختلف و حتی به‌طور هم‌زمان از تکنولوژی استفاده کنند بدون اینکه خدشه‌ای به آن وارد یا چیزی از آن کم شود (این فناوری یا تکنولوژی ممکن است بسته به ماهیت و شرایط آن یک مال فکری به معنای خاص کلمه مثل حق اختراع، اسرار تجاری یا … محسوب بشود). بنا به همین دلایل در این نوشته می‌خواهیم با اهمیت و انواع قرارداد انتقال تکنولوژی آشنا شویم.
یکی از مواردی که امروزه در صنعت و تجارت بسیار رایج شده است و کاربردهای زیادی دارد، انتقال تکنولوژی از نهادی به نهاد دیگر و حتی از کشوری به کشور دیگر است. منظور از انتقال تکنولوژی این است که شخص یا نهادی که یک فناوری و تکنولوژی خاص را در اختیار دارد به طریقی (قرارداد یا سایر راه‌های حقوقی موجود) این فناوری را به شخص یا نهاد دیگر منتقل کند؛ به‌نحوی که انتقال‌گیرنده به آن فناوری مسلط شود و بتواند مانند انتقال‌دهنده از آن استفاده کند.
اساسا انتقال تکنولوژی ممکن است به راه‌های مختلفی صورت بگیرد. در بسیاری از موارد این انتقال ممکن است از طریق دولت‌ها و نهادهای عمومی مشابه (به‌عنوان مثال از طریق سرمایه‌گذاری خارجی مستقیم) صورت بگیرد اما در بسیاری موارد هم بنگاه‌های تجاری به قصد تولید سود اقدام به انتقال تکنولوژی می‌کنند. در این نوشته‌ی مختصر قصد داریم راه‌های قراردادی انتقال تکنولوژی را بررسی کنیم. برای انتقال تکنولوژی بسته به نوع تکنولوژی و صنعت مربوطه یا شرایط و خواستههای انتقال‌دهنده و انتقال‌گیرنده راه‌های متفاوتی وجود دارد. از پرکاربردترین این قراردادها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- قراردادهای فروش یا انتقال؛
- قراردادهای لیسانس یا پروانه‌ی بهره‌برداری؛
- قراردادهای کلید در دست؛
- قراردادهای مشارکت/ جوینت وینچر؛ (هنگامی که دو یا چند شخص اعم از حقیقی و حقوقی با مشارکت و همکاری یکدیگر سعی در تحقق هدفی دارند)
- قراردادهای فرانشیز.
هرکدام از این قراردادها ویژگی‌ها و مسائل خاص خود را دارند که در این مبحث کوتاه مجال طرح همه‌ی آنها را نداریم. بنابراین در ادامه‌ی این مقاله به‌طور مختصر به مفهوم و ویژگی‌های هرکدام از این قراردادها اشاره می‌کنیم.
فروش یا انتقال
یکی از راه‌های انتقال تکنولوژی، فروش آن است. در این نوع از انتقال، تکنولوژی‌ای که مطابق موازین حقوقی یک مال محسوب می‌شود از فردی به فرد دیگر منتقل می‌شود؛ به این معنا که او دیگر مالک آن فناوری نخواهد بود و حق ندارد از آن استفاده کند. به‌عنوان مثال یک مخترع می‌تواند حق اختراع خود را به یک سرمایه‌گذار بفروشد. به این‌ترتیب تمام حقوق مادی آن اختراع به سرمایه‌گذار منتقل می‌شود و مخترع دیگر حقی نسبت به آن اختراع نخواهد داشت.
لیسانس یا پروانه‌ی بهره‌برداری
در این دست از قراردادها مالک تکنولوژی به فرد دیگری اجازه می‌دهد که مطابق شرایط خاص قراردادی از تکنولوژی استفاده کند. مالک تکنولوژی که حق انحصاری بهره‌برداری از تکنولوژی را دارد در قالب قرارداد و در مقابل دریافت حق‌الامتیاز به دیگری اجازه می‌دهد که از مال او استفاده کند (پیش از این در خصوص این قراردادها توضیحاتی ارائه شده است).
کلید در دست (key turn)
این قرارداد نوعی قرارداد پیمانکاری است که به‌موجب آن پیمانکار متعهد می‌شود کلیه‌ی عملیات پروژه از طراحی و امور فنی و مهندسی تا ساخت و اجرا را برعهده بگیرد و نهایتا محصول نهایی و کاملا آماده برای استفاده را تحویل بدهد و استفاده‌کننده تنها نیاز دارد که کلید را بچرخاند. این قرارداد در واقع یک قرارداد آماده‌سازی کامل و صفر تا صدِ یک پروژه است. در قرارداد انتقال تکنولوژی با ماهیت کلید در دست، انتقال‌دهنده‌ی تکنولوژی طراحی و ساخت کامل تأسیسات یا کارخانه‌‌ها (یا موارد مشابه) را که به‌طور مؤثر قادر به اجرای تکنولوژی و فناوری باشد، برعهده می‌گیرد. در اینجا انتقال‌دهنده وظیفه‌ی آموزش کارکنان و ارائه‌ی کمک‌های فنی به انتقال‌گیرنده را هم دارد.
سرمایه گذاری مشترک/ مشارکت/ جوینت ونچر (joint venture)
این قرارداد که در حقوق ایران با نام‌های مختلفی دیده می‌شود نوعی مشارکت است که در آن دو یا چند شخص مدیریت فعالیت یا پروژه خاصی را برعهده می‌گیرند و هریک به انجام قسمت خاصی از پروژه متعهد و به اصطلاح در سود و زیان آن شریک می‌شوند و ریسک‌های احتمالی را می‌پذیرند. به‌عبارت بهتر هرکس آورده‌ای دارد و تلاش بر این است که با مجموع این آورده‌ها فعالیتی انجام شود. به‌عنوان مثال یکی از طرفین عهده‌دار انجام امور فنی و مهندسی می‌شود، دیگری امور اجرایی را برعهده می‌گیرد و طرف سوم هم منابع مالی پروژه را تأمین می‌کند.
این نوع مشارکت می‌تواند با تأسیس یک شرکت یا صرفا با انعقاد قرارداد صورت بگیرد. این نوع از مشارکت که در دنیا بسیار رایج است می‌تواند قالب مناسبی برای انتقال تکنولوژی به کشورهای با توسعه‌یافتگی کمتر باشد.
فرانشیز
فرانشیز قراردادی است که به‌موجب آن انتقال‌دهنده به انتقال‌گیرنده این امتیاز را می‌دهد که از حقوق مالکیت فکری او استفاده کند و در یکی از شاخه‌های تولیدی، خدماتی یا توزیعی، مطابق استانداردهای امتیازدهنده فعالیت کند. باید توجه داشت که این قرارداد نمایندگی تجاری نیست؛ انتقال‌گیرنده به نام، حساب و مسئولیت خود عمل می‌کند اما باید از نظام تجاری، ایده‌ها و دستورات امتیازدهنده پیروی کند. در قراردادهای فرانشیز معمولا حق استفاده از یک علامت تجاری همراه با یک مال فکری دیگر مثلا اسرار تجاری، حق اختراع یا طرح صنعتی به امتیازگیرنده اعطا می‌شود. به‌عنوان مثال اگر «مک دونالد» با فردی در ایران قرارداد فرانشیز منعقد کند، امتیازگیرنده حق دارد که از نام و علامت تجاری مک دونالد استفاده کند، به‌علاوه می‌تواند به اسرار تجاری آنها (مثلا دستور پخت غذاها) دسترسی داشته باشد اما باید همه‌ی استانداردها و ضوابط مک دونالد را رعایت کند. مثلا کارکنان آن حتما باید از پوشش خاص استفاده کنند، مواد اولیه باید با کیفیت ویژه و از محل‌های ویژه تهیه شوند و مواردی از این دست. امتیازگیرنده در فرانشیز نمی‌تواند هیچ تغییری در موضوع قرارداد ایجاد کند و همه‌ی فعالیت‌های او باید با فعالیت‌های امتیازدهنده دقیقا هم‌شکل و هماهنگ باشد.
همان‌طور که در ابتدا هم گفته شد برای انتقال قراردادی تکنولوژی راه‌های متنوعی وجود دارد. در این خصوص باید توجه کرد که انتقال تکنولوژی ممکن است موضوع فرعی برخی از این قراردادها باشد (مثل فرانشیز). به‌علاوه باید توجه داشت که هرکدام از این قراردادها مسائل و ویژگی‌های خاص خود را دارند و ممکن است برای هر فعالیتی مناسب نباشند. بنابراین برای انتقال تکنولوژی باید هر مورد به‌طور جداگانه در نظر گرفته شود و با توجه به ویژگی‌های تکنولوژی موردنظر و نیز خواستههای طرفین، قالب قراردادی مناسب برای آنها انتخاب شود.
